29 Απρ Οι υπολογισμοί του μαγαζάτορα … [ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ (MICHAEL J. SANDEL)] | Μέρος B’
Ο ηθικός μισάνθρωπος
To πιο δύσκολο ίσως πρόβλημα που ταλανίζει την αντίληψη του Καντ εντοπίζεται στις ιδέες του για το καθήκον μας να βοηθάμε τους άλλους. Ορισμένοι άνθρωποι είναι αλτρουιστές. Νιώθουν συμπόνια για τους άλλους και χαίρονται να τους βοηθούν. Αλλά για τον Καντ, η πραγματοποίηση καλών πράξεων από συμπόνια, «όσο σύμφωνη με το καθήκον, όσο αξιαγάπητη και αν είναι αυτή», στερείται ηθικής αξίας. Αυτή η θέση μοιάζει να συγκρούεται με τις διαισθήσεις μας. Καλός άνθρωπος δεν είναι εκείνος που χαίρεται να βοηθά τους άλλους; Ο Καντ θα έλεγε ναι. Ασφαλώς και δεν πιστεύει ότι είναι λάθος να ενεργούμε από συμπόνια. Αλλά διακρίνει αυτό το κίνητρο που έχουμε για να βοηθάμε άλλα πρόσωπα -την ευχαρίστηση από την επιτέλεση καλών πράξεων- από το κίνητρο του καθήκοντος. Και διατείνεται ότι μόνο το κίνητρο του καθήκοντος προσδίδει ηθική αξία σε μια πράξη. Η συμπόνια του αλτρουιστή «αξίζει έπαινο και ενθάρρυνση, όχι όμως και πολλή εκτίμηση».
Τι θα πρέπει, λοιπόν, να χαρακτηρίζει μια ηθική πράξη για να έχει ηθική αξία; Ο Καντ παρουσιάζει ένα σενάριο: φανταστείτε ότι ο αλτρουιστής μας υφίσταται μια κακοτυχία που σβήνει την αγάπη του για την ανθρωπότητα. Γίνεται μισάνθρωπος χωρίς καμία συμπάθεια και συμπόνια για τους άλλους. Αλλά αυτή η ψυχρή καρδιά υπερνικά την αδιαφορία του και ο μισάνθρωπος βοηθά τους συνανθρώπους του. Ενώ δεν έχει καμία επιθυμία να βοηθήσει, το κάνει «μόνο από καθήκον». Τώρα, για πρώτη φορά, η πράξη του έχει ηθική αξία.
Αυτή η κρίση φαίνεται παράδοξη από διάφορες απόψεις. Προβάλλει άραγε ο Καντ τους μισανθρώπους ως ηθικά υποδείγματα; Όχι, όχι ακριβώς. Η ικανοποίηση που νιώθουμε όταν κάνουμε το σωστό δεν υποσκάπτει κατ’ ανάγκην την ηθική του αξία. Το σημαντικό, μας λέει ο Καντ, είναι η καλή πράξη να γίνεται γιατί θα πρέπει να την κάνουμε – είτε μας ικανοποιεί είτε όχι.
Ο ήρωας της προφοράς
Ας εξετάσουμε ένα επεισόδιο που έλαβε χώρα πριν από μερικά χρόνια στον εθνικό διαγωνισμό προφοράς αγγλικών λέξεων στην Ουάσινγκτον. Ζητήθηκε από ένα δεκατριάχρονο αγόρι να προφέρει τη λέξη echolalia [ηχολαλία], η οποία δηλώνει την τάση να επαναλαμβάνουμε ό,τι ακούμε. Αν και δεν πρόφερε σωστά τη λέξη, οι κριτές δεν τον άκουσαν καλά, του είπαν ότι είχε προφέρει σωστά τη λέξη, και του επέτρεψαν να προχωρήσει. Όταν το παιδί έμαθε ότι δεν είχε προφέρει σωστά τη λέξη, πήγε στους κριτές και τους το είπε. Βγήκε λοιπόν εκτός διαγωνισμού. Οι τίτλοι των εφημερίδων την επόμενη μέρα ανακήρυξαν τον έντιμο νεαρό «ήρωα της προφοράς», και η φωτογραφία του δημοσιεύθηκε στους New York Times. «Οι κριτές είπαν ότι ήμουν ένας εξαιρετικά ακέραιος χαρακτήρας», είπε το αγόρι στους δημοσιογράφους. Πρόσθεσε ότι το κίνητρό του ήταν εν μέρει ότι «δεν ήθελα να νιώθω απατεώνας».
Όταν διάβασα αυτή τη φράση του ήρωα της προφοράς, αναρωτήθηκα τι θα σκεφτόταν ο Καντ. Το να μη θέλει κανείς να νιώθει απατεώνας είναι φυσικά μια επιθυμία. Συνεπώς, αν αυτό ήταν το κίνητρο του παιδιού που είπε την αλήθεια, θα υπέσκαπτε την ηθική αξία της πράξης του. Αλλά αυτή η άποψη θα ήταν πολύ σκληρή. Θα σήμαινε ότι μόνο άνθρωποι χωρίς συναισθήματα μπορούν να πραγματοποιήσουν ηθικά άξιες πράξεις. Δεν νομίζω ότι ο Καντ θέλει να πει κάτι τέτοιο.
Αν ο μόνος λόγος για τον οποίο το αγόρι είπε την αλήθεια ήταν ότι ήθελε να αποφύγει τα συναισθήματα της ενοχής, ή μια αρνητική δημοσιότητα σε περίπτωση που ανακάλυπταν το σφάλμα του, τότε η ειλικρίνειά του θα στερούνταν ηθικής αξίας. Αλλά, αν είπε την αλήθεια επειδή γνώριζε ότι αυτό ήταν το σωστό, η πράξη του έχει ηθική αξία ανεξάρτητα από την ευχαρίστηση ή την ικανοποίηση που μπορεί να τη συνοδεύει. Εφόσον έκανε το σωστό για τον σωστό λόγο, το να νιώθει καλά γι’ αυτή του την πράξη δεν υποσκάπτει την ηθική της αξία.
Το ίδιο ισχύει και για τον αλτρουιστή του Καντ. Αν προσφέρει βοήθεια σε άλλους ανθρώπους λόγω της ευχαρίστησης που αποκομίζει και μόνο, τότε η πράξη του στερείται ηθικής αξίας. Αλλά, αν αναγνωρίζει ότι έχει ένα καθήκον να βοηθά τους συνανθρώπους του και δρα με βάση αυτό το καθήκον, τότε η ευχαρίστηση που αντλεί από αυτό δεν είναι ηθικά επιλήψιμη.
Στην πράξη, φυσικά, το καθήκον και η επιθυμία συχνά συνυπάρχουν. Είναι δύσκολο πολλές φορές να ξεδιαλύνουμε τα κίνητρα του ίδιου μας του εαυτού, πόσω μάλλον τα κίνητρα άλλων ατόμων. Ο Καντ δεν αρνείται αυτό το γεγονός. Ούτε πιστεύει ότι μόνο ένας σκληρόκαρδος μισάνθρωπος μπορεί να επιτελέσει ηθικά άξιες πράξεις. Με το παράδειγμα του μισανθρώπου επιδιώκει να απομονώσει το κίνητρο του καθήκοντος – να το διακρίνει πλήρως από τη συμπάθεια ή τη συμπόνια. Και διακρίνοντας το κίνητρο του καθήκοντος μπορούμε να ορίσουμε το χαρακτηριστικό των καλών πράξεων που τους δίνει την ηθική τους αξία – αυτό είναι η αρχή τους, όχι οι συνέπειες τους.
Μέρος Α’: https://www.lecturesbureau.gr/1/the-importance-is-the-motive-part-a-1761a/
Δικαιοσύνη
Τι είναι το σωστό;
Michael J. Sandel
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ
