25 Δεκ Πλάτων (MARIO VEGETTI)
Μαθητής του Σωκράτη, καταγόμενος από αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια, ο Πλάτων είναι ο θεμελιωτής της ελληνικής φιλοσοφίας. Η σκέψη του, η οποία εκφράζεται μέσω του διαλόγου, συνυφαίνει θέματα ηθικής, πολιτικής, επιστημολογίας και οντολογίας. Στο επίκεντρο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα βρίσκεται η Θεωρία των ιδεών, ο λόγος περί ψυχής, ο δεσμός ανάμεσα στην ψυχή και στην πόλη, και η συνεπακόλουθη ανάγκη ηθικό πολιτικού μετασχηματισμού τους (ο οποίος περιγράφεται με ενάργεια στην Πολιτεία). Συνεχιστής και συνάμα επικριτικός απέναντι στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα είναι ο μαθητής του Αριστοτέλης.
Ζωή, εκπαίδευση, πολιτική δράση
Ο Πλάτων γεννιέται στην Αθήνα την έβδομη μέρα του μήνα Θαργηλιώνα, κατά την 88η Ολυμπιάδα (μέσα Μαΐου 428/7 π.Χ.), την ίδια ημέρα που, σύμφωνα με τους κατοίκους της Δήλου, είχε γεννηθεί ο Απόλλων. Κατάγεται από μία από τις επιφανέστερες αριστοκρατικές οικογένειες της πόλης: ο πατέρας του, Αρίστων, καταγόταν από τη γενιά του βασιλιά Κάδρου, ο οποίος, σύμφωνα με τον θρύλο, ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Αθήνας· η μητέρα του, Περικτιόνη, θεωρείται ότι καταγόταν από τη γενιά του Σόλωνα, του πρώτου νομοθέτη της Αθήνας. Η οικογένεια του Πλάτωνα, με ρίζες που φτάνουν βαθιά στην ιστορία της πόλης, έχει ενεργή παρουσία στα πολιτικά δρώμενα του 5ου αιώνα π.Χ.: ο πατέρας του ανήκει στη δημοκρατική ελίτ της εποχής του Περικλή, ενώ ο θείος της μητέρας του, ο Κριτίας, ηγέτης του ολιγαρχικού κινήματος, υποστήριξε και ηγήθηκε του αντιδημοκρατικού πραξικοπήματος του 404 π.Χ., με το οποίο εγκαθιδρύθηκε το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων (σε αυτό συμμετείχε ένας ακόμα θείος του Πλάτωνα, ο Χαρμίδης).
Σημείο καμπής κατά τα χρόνια διάπλασης του νεαρού Πλάτωνα ήταν, αναμφίβολα, η συνάντησή του με τον Σωκράτη, ο τρόπος σκέψης και ζωής του οποίου τον επηρέασαν καταλυτικά- μετά τov τραγικό του θάνατο ο Σωκράτης γίνεται σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα ο πρωταγωνιστής των διαλόγων του Πλάτωνα, αν και θα ήταν υπερβολή να υποθέσουμε ότι παρουσιάζεται με σαφήνεια και απόλυτη ακρίβεια η σκέψη του.
Ο βίος και το έργο του Σωκράτη επηρεάζουν τη σχέση του Πλάτωνα με την αθηναϊκή πολιτική σκηνή, στην οποία προορίζεται να πρωταγωνιστήσει λόγω κοινωνικών συμβάσεων και μακράς οικογενειακής παράδοσης. Ο Σωκράτης αντιτίθεται στο δημοκρατικό πολίτευμα, στο οποίο επισημαίνει ότι κυριαρχούν οι δημαγωγοί, αλλά από την άλλη μεριά αρνείται να πάρει μέρος στο πολιτειακό πείραμα των Τριάκοντα Τυράννων- η στάση του Σωκράτη επηρεάζει τον Πλάτωνα, που αποστασιοποιείται από τη νέα διοίκηση της πόλης, παρόλο που σε αυτήν συμμετέχουν, όπως αναφέραμε προηγουμένως, σημαίνουσες προσωπικότητες από το στενό οικογενειακό του περιβάλλον. Από την άλλη, η δημοκρατία μοιάζει ένοχη στα μάτια του Πλάτωνα και άλλων σωκρατικών, διότι δίκασε και καταδίκασε άδικα σε θάνατο τον Σωκράτη (399 π.Χ.), στηριζόμενη σε προσχηματικές κατηγορίες που κρύβουν ένα είδος πολίτικου ρεβανσισμού. Όλα αυτά οδηγούν, τελικά, τον Πλάτωνα να μη συμμετάσχει άμεσα στα αθηναϊκά πολιτικά δρώμενα. Θεωρεί ότι η πόλη του χρειάζεται ριζικές μεταρρυθμίσεις τις οποίες είναι δύσκολο και επικίνδυνο να επιχειρήσει να φέρει εις πέρας ένα και μόνο άτομο.
Σχετικά με τον πολυσχιδή βίο του Πλάτωνα αντλούμε, κατά κύριο λόγο, πληροφορίες από ένα κείμενο το οποίο θεωρείται αυτοβιογραφικό, την 7η Επιστολή, την οποία ο Πλάτων απηύθυνε στους φίλους του στις Συρακούσες όταν ήταν σε προχωρημένη ηλικία. Η αυθεντικότητα αυτού του κειμένου επανειλημμένα αμφισβητήθηκε. Ανήκει σε μια συλλογή 13 επιστολών που αποδίδονται στον Πλάτωνα. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι ο πλαστογράφος θα μπορούσε να συνθέσει την εν λόγω επιστολή αντλώντας στοιχεία για τον Πλάτωνα και αναλύοντας όσα διδάσκονταν στο πλαίσιο της Ακαδημίας. Κάποιοι, όμως, υποστήριξαν ότι η γλώσσα της επιστολής και η συγγένειά της με γνωστά πλατωνικά κείμενα είναι τέτοια που, ακόμα κι αν ο συγγραφέας της δεν ήταν ο Πλάτων, θα πρέπει να ήταν κάποιος από το στενό του περιβάλλον, ο οποίος ήταν πολύ καλά πληροφορημένος (πιθανός συγγραφέας θεωρείται ο Σπεύσιππος, ανιψιός του Πλάτωνα και διάδοχός του στη διεύθυνση της Ακαδημίας).
Σε αυτήν την περίπτωση, ακόμα και αν η 7η Επιστολή δεν είναι ακριβώς αυτοβιογραφική, περιέχει πλούτο πληροφοριών για τον βίο και το έργο του Πλάτωνα. Επομένως, διατηρώντας κάποιες επιφυλάξεις, μπορούμε να απολαύσουμε την εύχυμη αφήγηση που μας προσφέρει για τη ζωή του Πλάτωνα μετά τον θάνατο του Σωκράτη.
Η επιστολή επικεντρώνεται στα τρία ταξίδια του Πλάτωνα στις Συρακούσες, τα οποία πραγματοποιήθηκαν για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας. Το πρώτο (388/377 π.Χ.) έχει ως σκοπό να έρθει σε επαφή με τον πανίσχυρο τύραννο Διονύσιο A’ τον Πρεσβύτερο. Ο Πλάτων διηγείται ότι ήταν βέβαιος πως η νόσος της πολιτικής μπορεί να θεραπευτεί μόνο μέσα από την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων, την οποία πρέπει να καθορίζουν «φιλόσοφοι» (δηλαδή μια ελίτ με πνευματικά και ηθικά προσόντα), ή πολιτικοί που είχαν αλλάξει κοσμοθεωρία λόγω της ενασχόλησής τους με τη φιλοσοφία (αυτό είναι, άλλωστε, το θέμα της Πολιτείας). Ενδεχομένως ο Πλάτων αποβλέπει στην εφαρμογή ενός παρόμοιου πολιτικού προγράμματος όταν έρχεται σε επαφή με τον Διονύσιο, αλλά σύντομα απογοητεύεται και επιστρέφει στην Αθήνα. Ο φιλόσοφος αφιερώνει τα επόμενα είκοσι χρόνια στην ίδρυση της σχολής του, της Ακαδημίας, σημείο συνάντησης της αφρόκρεμας των πιο προικισμένων πνευματικά νέων από όλη την Ελλάδα, οι οποίοι, ζώντας υπό την ίδια στέγη, αφιερώνονται στη φιλοσοφική συζήτηση σύμφωνα με το σωκρατικό πρότυπο, στην επιστημονική έρευνα, ιδίως των μαθηματικών, και προετοιμάζονται να αναλάβουν τα ηνία της πόλης για να εφαρμόσουν το σχέδιο της «φιλοσοφικής διακυβέρνησής» της. Το 367 π.Χ., ο θάνατος του Διονύσιου Α’, τον οποίο διαδέχεται ο γιος τoυ Διονύσιος Β’, και η παρουσία στην Ακαδημία ενός αγαπημένου μαθητή του Πλάτωνα, του Δίωνα (περ. 410-354 π.Χ.), επιφανούς Συρακούσιου αριστοκράτη, αναζωπυρώνουν τις ελπίδες του για την εφαρμογή των πολιτικών ιδεών του. Ο Δίων προτρέπει τον Πλάτωνα να επισκεφθεί εκ νέου τις Συρακούσες, αυτήν τη φορά ως επικεφαλής πολυάριθμης ακαδημαϊκής αντιπροσωπείας, ελπίζοντας ότι ο Διονύσιος Β’ θα του επιτρέψει να εφαρμόσει τα σχέδιά του.
Η αποτυχία του εγχειρήματος, η οποία οφείλεται στους βάσιμους φόβους του Διονύσιου ότι ο Δίων επιδίωκε στην πραγματικότητα να πάρει τη θέση του, είναι αναπόφευκτη.
Ο Πλάτων κατορθώνει με μεγάλη δυσκολία (χάρη και στην επέμβαση του Αρχύτα, πυθαγόρειου φιλοσόφου και τυράννου του Τάραντα) να απελευθερωθεί από τα δεσμά του Διονύσιου Β’ και να επιστρέψει στην Αθήνα. Στις Συρακούσες ο Πλάτων επιστρέφει για τρίτη φορά το 361 π.Χ., μετά από πρόσκληση του Δίωνα, αλλά και πάλι δεν κατάφερε τίποτα. Ωστόσο, οι σχέσεις της Ακαδημίας με τη Σικελία δεν τελειώνουν εδώ. Το 357 π.Χ. μια νέα αποστολή, με ένοπλους άνδρες, στην οποία ο Πλάτων δεν συμμετέχει, αλλά σίγουρα έχει δώσει τη συγκατάθεσή του, κατορθώνει να ανατρέψει τον Διονύσιο Β’ και να τοποθετήσει στη θέση του τον Δίωνα: έναν «τύραννο» καλλιεργημένο και κατάλληλα εκπαιδευμένο για τη διακυβέρνηση της πόλης.
Ο Πλάτων απέχει τα τελευταία χρόνια από την ενεργή πολιτική- όχι όμως και από την ενασχόληση από θεωρητική άποψη με την πολιτική, αν είναι αλήθεια ότι ο τελευταίος μεγάλος διάλογός του, ο οποίος έμεινε ημιτελής, εξαιτίας του θανάτου του το 347, φέρει τον τίτλο Νόμοι και είναι αφιερωμένος στην περιγραφή των νέων συστημάτων διακυβέρνησης των ελληνικών πόλεων. Ο Πλάτων ενταφιάζεται στον κήπο της Ακαδημίας. Οι μαθητές του τον λατρεύουν. Τον τιμούν ως «θείο ον». Ωστόσο, μετά τον θάνατο του Πλάτωνα αποχωρεί από την Ακαδημία ο σπουδαιότερος και πιο αγαπημένος μαθητής του, ο Αριστοτέλης, ο οποίος τα τελευταία είκοσι χρόνια συμμετείχε ενεργά στη σχολή, παρότι τηρούσε αποστάσεις από τα πολιτικά σχέδια του δασκάλου του.
ΑΚΑΔΗΜΙΑ. Η σχολή του Πλάτωνα: https://www.lecturesbureau.gr/1/academy-platos-school-1621/
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: https://www.lecturesbureau.gr/1/aristotelis-enrico-berti-1627/
Αρχαία Ελλάδα
Φιλοσοφία
Επιστημονική Επιμέλεια Ουμπέρτο Έκο
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟ ΒΗΜΑ
Εικόνα: https://gr.pinterest.com/pin/536983955566452179/
