27 Νοέ Τα βήματα του μεθυσμένου (LEONARD MLODINOW) | Μέρος Δ’
Αφού είναι εύκολο να πέσει κανείς θύμα των προσδοκιών, είναι εξίσου εύκολο να τις εκμεταλλευτεί. Αυτός είναι ο λόγος που όσοι παλεύουν σκληρά στο Χόλλυγουντ προσπαθούν τόσο πολύ να δείξουν ότι δεν παλεύουν, που οι γιατροί φορούν λευκές μπλούζες και κρεμάνε κάθε λογής πιστοποιητικά και πτυχία στους τοίχους του ιατρείου τους, που οι πωλητές μεταχειρισμένων αυτοκινήτων προτιμούν να επιδιορθώνουν τις κηλίδες στο εξωτερικό των αυτοκινήτων παρά να ξοδεύουν χρήματα για τη μηχανή τους, και που οι καθηγητές βάζουν, κατά μέσο όρο, μεγαλύτερο βαθμό στην εργασία ενός «άριστου» μαθητή απ’ ό,τι σε μια ολόιδια εργασία ενός «αδύνατου». Αυτό το γνωρίζουν επίσης οι υπεύθυνοι μάρκετινγκ, οι οποίοι σχεδιάζουν τις διαφημιστικές τους καμπάνιες έτσι ώστε να δημιουργούν και στη συνέχεια να εκμεταλλεύονται τις προσδοκίες μας. Ένας κλάδος όπου αυτό έγινε με μεγάλη αποτελεσματικότητα είναι η αγορά της βότκας. Η βότκα είναι ένα ουδέτερο οινοπνευματώδες, αποσταγμένο, σύμφωνα με τον ορισμό της κυβέρνησης των ΗΠΑ, «ούτως ώστε να μην έχει κανέναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, άρωμα, γεύση ή χρώμα». Ως εκ τούτου, οι περισσότερες αμερικανικές βότκες δεν προέρχονται από παθιασμένους ανθρώπους που φοράνε φανελένια πουκάμισα όπως αυτοί που παράγουν τα κρασιά, αλλά από βιομηχανικούς κολοσσούς, όπως είναι η εταιρεία αγροτοχημικών προϊόντων Archer Daniels Midland. Η δουλειά του ποτοποιού δεν είναι να συντηρεί μια διαδικασία παλαίωσης που προσδίδει στο ποτό ένα λεπτό διακριτικό άρωμα, αλλά να παίρνει το 95 βαθμών βιομηχανικό μείγμα που προσφέρουν τέτοιες εταιρείες, να προσθέτει νερό και να αφαιρεί όσο περισσότερη γεύση μπορεί. Ωστόσο, μέσα από τεράστιες διαφημιστικές καμπάνιες με στόχο τη δημιουργία εικόνας, οι παραγωγοί βότκας έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν πολύ ισχυρές προσδοκίες διαφορετικότητας του προϊόντος τους, με αποτέλεσμα οι καταναλωτές να πιστεύουν ότι το συγκεκριμένο ποτό, το οποίο εξ ορισμού δεν έχει ιδιαίτερα διακριτικά χαρακτηριστικά, στην πραγματικότητα διαφέρει σημαντικά από μάρκα σε μάρκα. Επιπλέον, είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν μεγάλα χρηματικά ποσά λόγω αυτών των διαφορών. Για να μη χαρακτηριστώ άξεστος και γευστικά αδαής, θέλω να επισημάνω ότι υπάρχει τρόπος να ελεγχθούν οι παλαβομάρες μου. Βάλτε διάφορες βότκες τη μια δίπλα στην άλλη και ζητήστε από μερικούς μερακλήδες λάτρεις της βότκας να κάνουν μια τυφλή δοκιμή. Αυτό ακριβώς έκαναν οι New York Times. Χωρίς τις ετικέτες τους, κάποιες φανταχτερές βότκες όπως η Grey Goose και η Ketel One δεν τα πήγαν και τόσο καλά. Σε σχέση μάλιστα με την αντίληψη που επικρατεί, τα αποτελέσματα έμοιαζαν τυχαία. Eπιπλέον, από τις 21 βότκες που δοκιμάστηκαν, εκείνη που βγήκε πρώτη ήταν η Smirnoff, η φτηνή μάρκα που σερβίρουν στα μπαρ. Aν μπορούσαν όλες οι κρίσεις μας να απελευθερωθούν από τις προσδοκίες και να βασιστούν αποκλειστικά στα σχετικά δεδομένα, θα αξιολογούσαμε τον κόσμο πολύ διαφορετικά.
Πριν από μερικά χρόνια οι Sunday Times του Λονδίνου έκαναν ένα πείραμα. Οι συντάκτες τους υπέβαλαν σε είκοσι από τους σημαντικότερους εκδότες και λογοτεχνικούς πράκτορες δακτυλογραφημένα χειρόγραφα με το πρώτο κεφάλαιο από δύο μυθιστορήματα που είχαν κερδίσει το βραβείο Μπούκερ (ένα από τα πιο έγκυρα βραβεία παγκοσμίως για τη σύγχρονη λογοτεχνία, με μεγάλη επιρροή). Το ένα ήταν το In a free state του B. Σ. Νάιπωλ, ο οποίος έχει τιμηθεί με Νόμπελ λογοτεχνίας· το άλλο ήταν το Holiday του Στάνλεϋ Μίντλετον. Μπορεί κανείς να υποθέσει με ασφάλεια ότι οι αποδέκτες των χειρογράφων θα επαινούσαν με ενθουσιασμό αυτά τα μυθιστορήματα, αν γνώριζαν τι διάβαζαν. Ωστόσο, τα χειρόγραφα υποβλήθηκαν ως έργα επίδοξων συγγραφέων και κανένας από τους εκδότες ή τους πράκτορες δεν φάνηκε να τα αναγνωρίζει. Πώς τα πήγαν αυτά τα πολύ επιτυχημένα έργα; Όλες οι απαντήσεις εκτός από μία ήταν απορριπτικές. Η εξαίρεση ήταν μια εκδήλωση ενδιαφέροντος για το έργο του Μίντλετον από έναν λογοτεχνικό πράκτορα του Λονδίνου. Ο ίδιος πράκτορας έγραψε για το έργο του Νάιπωλ: «Θεωρήσαμε … ότι ήταν αρκετά πρωτότυπο. Τελικά, όμως, φοβάμαι ότι δεν μας ενθουσίασε τόσο ώστε να μπορούμε να προτείνουμε να προχωρήσουμε περαιτέρω».
Ο συγγραφέας Στήβεν Κινγκ έκανε άθελά του ένα παρόμοιο πείραμα όταν έγραψε μια σειρά μυθιστορημάτων με το ψευδώνυμο Ρίτσαρντ Μπάχμαν, φοβούμενος ότι το κοινό δεν θα αποδεχόταν τα βιβλία του με την ταχύτητα που τα έγραφε. Οι πωλήσεις έδειξαν ότι ακόμα και ο Στήβεν Κινγκ, χωρίς το όνομά του, δεν είναι ο Στήβεν Κινγκ. (Οι πωλήσεις αυξήθηκαν σημαντικά όταν τελικά μαθεύτηκε η πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα.) Δυστυχώς, ο Κινγκ παρέλειψε να κάνει και το αντίθετο πείραμα: να κυκλοφορήσει εξαίρετα ανέκδοτα έργα συγγραφέων που πάλευαν να γίνουν γνωστοί βάζοντας το δικό του όνομα στο εξώφυλλο. Αν όμως ούτε ο Στήβεν Κινγκ δεν είναι ο Στήβεν Κινγκ χωρίς το όνομά του, τότε όλοι εμείς οι υπόλοιποι, όταν το δημιουργικό μας έργο γίνεται δεκτό με λιγότερη ευμένεια από τα έργα του Κινγκ, μπορούμε να παρηγορηθούμε γνωρίζοντας ότι οι διαφορές στην ποιότητα ίσως να μην είναι τόσο μεγάλες όσο θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε ορισμένοι.
Πριν από μερικά χρόνια, στο Καλτέκ, είχα ένα γραφείο κοντά στο γραφείο ενός φυσικού ονόματι Τζων Σβαρτς. Δεν ήταν ιδιαίτερα αναγνωρισμένος, και μάλιστα είχε υποστεί τον χλευασμό πολλών επί μια δεκαετία, επειδή ήταν σχεδόν ο μόνος που κρατούσε ζωντανή μια απαξιωμένη θεωρία, τη λεγόμενη
Σύμφωνα με αυτή, ο χώρος έχει πολύ περισσότερες διαστάσεις από τις τρεις που παρατηρούμε. Έπειτα, μια μέρα, αυτός και ένας συνεργάτης του έκαναν μια σημαντική ανακάλυψη τεχνικού χαρακτήρα και, για λόγους που δεν χρειάζεται να μας απασχολήσουν εδώ, οι επιπλέον διαστάσεις άρχισαν ξαφνικά να φαίνονται πιο αποδεκτές. Από τότε, η θεωρία χορδών είναι το πιο συναρπαστικό θέμα στην έρευνα της φυσικής. Σήμερα ο Τζων θεωρείται ένας από τους λαμπρούς πρεσβύτερους επιστήμονες της φυσικής, αν όμως είχε αφήσει τα χρόνια της αφάνειας να τον καταβάλουν θα αποτελούσε ένα αποδεικτικό τεκμήριο για την παρατήρηση του Τόμας Έντισον ότι «πολλοί από τους αποτυχημένους της ζωής είναι άνθρωποι που δεν συνειδητοποίησαν πόσο κοντά βρίσκονταν στην επιτυχία τη στιγμή που τα παράτησαν».
Ένας άλλος γνωστός μου φυσικός είχε μια πορεία εντυπωσιακά παρόμοια μ’ εκείνη του Τζων. Κατά σύμπτωση, ήταν ο επιβλέπων καθηγητής στο διδακτορικό του Τζων, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ. Αυτός ο φυσικός, που θεωρείται ένας από τους λαμπρότερους επιστήμονες της γενιάς του, ήταν κορυφαίος ερευνητής σε ένα αντικείμενο που ονομάζεται θεωρία πινάκων S. Όπως και ο Τζων, έτσι κι αυτός ήταν πεισματικά επίμονος, και συνέχισε να εργάζεται πάνω στη θεωρία του για πολλά χρόνια αφότου οι άλλοι την είχαν εγκαταλείψει. Σε αντίθεση όμως με τον Τζων, αυτός δεν τα κατά-φερε. Λόγω αυτής της έλλειψης επιτυχίας, στο τέλος της καριέρας του πολλοί είχαν την εντύπωση ότι ήταν μισότρελος. Όμως, κατά τη γνώμη μου, τόσο αυτός όσο και ο Τζων ήταν λαμπροί φυσικοί, που είχαν το θάρρος να εργάζονται -χωρίς καμιά εγγύηση άμεσης ανταμοιβής- πάνω σε μια θεωρία που δεν ήταν πια της μόδας. Και όπως οι συγγραφείς πρέπει να κρίνονται από τα γραπτά τους και όχι από τις πωλήσεις των βιβλίων τους, έτσι και οι φυσικοί -αλλά και όλοι όσοι παλεύουν για την επιτυχία- θα πρέπει να κρίνονται περισσότερο με βάση τις ικανότητές τους παρά με βάση τις επιτυχίες τους.
Το νήμα που συνδέει την ικανότητα με την επιτυχία είναι και χαλαρό και ελαστικό. Είναι εύκολο να διακρίνει κανείς εξαιρετικές αρετές σε επιτυχημένα βιβλία, όπως είναι εύκολο να εντοπίσει ελλείψεις σε ανέκδοτα χειρόγραφα, φτηνές βότκες ή ανθρώπους που δίνουν τη μάχη τους σε οποιονδήποτε τομέα. Είναι εύκολο να πιστέψουμε ότι ιδέες που απέδωσαν ήταν καλές ιδέες, ότι πλάνα που πέτυχαν ήταν καλά σχεδιασμένα, και ότι ιδέες και πλάνα που απέτυχαν ήταν μειονεκτικά στη σύλληψή τους, όπως είναι εύκολο να ηρωποιούμε τους πιο πετυχημένους και να κοιτάζουμε απαξιωτικά τους πιο αποτυχημένους. Η ικανότητα, όμως, δεν εγγυάται τα επιτεύγματα, ούτε τα επιτεύγματα είναι ανάλογα της ικανότητας. Είναι λοιπόν σημαντικό να έχουμε πάντα κατά νου τον άλλο όρο της εξίσωσης – τον ρόλο της τύχης.
Δεν είναι και τόσο τραγικό να θεωρούμε τους πιο πετυχημένους ανθρώπους σε κάθε τομέα υπερήρωες. Είναι όμως τραγικό να μας οδηγεί στην παραίτηση η εμπιστοσύνη μας στην κρίση των ειδικών ή της αγοράς έναντι της εμπιστοσύνης στον εαυτό μας, όπως συνέβη στον Τζων Κέννεντυ Τουλ που αυτοκτόνησε μετά τις επανειλημμένες απορρίψεις από τους εκδότες του Συνασπισμού ηλιθίων, το οποίο έγινε μπεστ-σέλερ μετά τον θάνατό του. Έτσι, όποτε νιώθω τον πειρασμό να κρίνω κάποιον με βάση το μέγεθος της επιτυχίας του, προσπαθώ να θυμάμαι ότι αν άρχιζαν πάλι από την αρχή, ο Στήβεν Κινγκ μπορεί να ήταν απλώς κάποιος Ρίτσαρντ Μπάχμαν, ο Β. Σ. Νάιπωλ ένας ακόμα συγγραφέας στη μάχη για την αναγνώριση, και ότι κάπου εκεί έξω τριγυρνούν άνθρωποι ισάξιοι του Μπιλ Γκέιτς, του Μπρους Γουίλλις και του Ρότζερ Μάρις, που δεν είναι πλούσιοι και διάσημοι, επειδή η Τύχη δεν τους χάρισε το ρηξικέλευθο προϊόν ή τη σωστή τηλεοπτική σειρά ή την ιδιαίτερη χρονιά στην καριέρα τους. Αυτό που έχω μάθει πάνω απ’ όλα είναι να προχωρώ πάντα μπροστά, αφού το καλύτερο από τα νέα είναι ότι, αφού η τύχη παίζει σημαντικό ρόλο, ένας σημαντικός παράγοντας της επιτυχίας βρίσκεται υπό τον έλεγχό μας: το πλήθος των χτυπημάτων με το μπαστούνι του μπέιζμπωλ, το πλήθος των ρίσκων που πήραμε, το πλήθος των ευκαιριών που αρπάξαμε. Άλλωστε, ακόμα και ένα κέρμα σταθμισμένο έτσι ώστε να χάνει πέφτει μερικές φορές στην καλή πλευρά. Ή, όπως το έχει θέσει ο πρωτοπόρος της IBM Τόμας Γουώτσον: «Αν θέλετε να πετύχετε, διπλασιάστε τον ρυθμό των αποτυχιών σας».
Το να αναγνωρίσουμε απλώς και μόνο τον αέναο ρόλο των τυχαίων διεργασιών στη ζωή μας είναι σίγουρα μια αποκάλυψη · η πραγματική δύναμη της θεωρίας των τυχαίων διεργασιών, όμως, έγκειται στο ότι από τη στιγμή που θα κατανοήσουμε τη φύση των διεργασιών αυτών μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας.
Ο ψυχολόγος Ντέιβιντ Ρόζενχαν έχει γράψει ότι «από τη στιγμή που ένας άνθρωπος είναι μη φυσιολογικός, όλες οι άλλες συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά του χρωματίζονται από αυτή την ετικέτα». Το ίδιο ισχύει για την καλλιτεχνική επιτυχία, για πολλές άλλες ετικέτες επιτυχίας, αλλά και για τις ετικέτες αποτυχίας. Κρίνουμε άτομα και πρωτοβουλίες με βάση τα αποτελέσματά τους, και αναμένουμε τα διάφορα γεγονότα να συμβαίνουν για επαρκείς και κατανοητούς λόγους. Η ξεκάθαρη εικόνα μας για το αναπόφευκτο, όμως, συχνά δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Έγραψα αυτό το βιβλίο με την πεποίθηση ότι μπορούμε να αναδιοργανώσουμε τον τρόπο σκέψης μας συνυπολογίζοντας την αβεβαιότητα. Μπορούμε να βελτιώσουμε τις δεξιότητάς μας στη λήψη αποφάσεων και να καταστείλουμε κάποιες από τις μεροληψίες που μας οδηγούν σε λανθασμένες εκτιμήσεις και κακές επιλογές. Μπορούμε να προσπαθήσουμε να κατανοούμε τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων και των καταστάσεων ανεξάρτητα από τα αποτελέσματά τους, και να μάθουμε να κρίνουμε τις διάφορες αποφάσεις υπό το πρίσμα των πολλών δυνητικών τους εκβάσεων, και όχι μόνο με βάση το αποτέλεσμα που τελικά προέκυψε.
Μέρος Α’: http://www.lecturesbureau.gr/1/the-steps-of-drunk-part-a-1045a/
Μέρος Β’: http://www.lecturesbureau.gr/1/the-steps-of-drunk-part-b-1045b/
Μέρος Γ’: http://www.lecturesbureau.gr/1/the-steps-of-drunk-part-c-1045c/
ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΕΘΥΣΜΕΝΟΥ
LEONARD MLODINOW
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ
