
29 Νοέ Η δυσανεξία στην αμφιβολία
Πάρτε δύο δοχεία. Το δοχεία Α περιέχει 50 κόκκινες μπίλιες και 50 μαύρες. Το δοχείο Β περιέχει επίσης 100 μπίλιες, κάποιες κόκκινες, κάποιες μαύρες, αλλά δεν ξέρετε την ακριβή κατανομή. Πρέπει να βυθίσετε το χέρι σας σ’ ένα δοχείο – εννοείται, με κλειστά μάτια. Σας δίνω 100 ευρώ αν τραβήξετε μια κόκκινη μπίλια. Ποιο δοχείο διαλέγετε; Το Α ή το Β; Αν είστε όπως ο περισσότερος κόσμος, αποφασίζετε να βυθίσετε το χέρι σας στο δοχείο Α.
Ας ξαναπαίξουμε με τα ίδια δοχεία. Αυτήν τη φορά σας δίνω 100 ευρώ αν τραβήξετε μια μαύρη μπίλια. Ποιο δοχείο διαλέγετε; Πάλι το Α, υποθέτω. Αλλά είναι παράλογο! Την πρώτη φορά υποθέσατε ότι το δοχείο Β περιείχε λιγότερες από 50 κόκκινες μπίλιες (δηλαδή πάνω από 50 μαύρες μπίλιες). Άρα, αυτήν τη φορά, έπρεπε να διαλέξετε το δοχείο Β.
Μην πανικοβάλλεστε όμως, δεν είστε μοναδική περίπτωση – το αντίθετο μάλιστα. Αυτήν τη γνωστική πλάνη την έχουμε βαφτίσει Παράδοξο του Έλσμπεργκ – από τον Ντάνιελ Έλσμπεργκ, άλλοτε ψυχολόγο του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ (που θεωρείται «ο άνθρωπος που έριξε τον πρόεδρο Νίξον» στέλνοντας στον τύπο μυστικά έγγραφα του Πενταγώνου). Το Παράδοξο του Έλσμπεργκ, ή αλλιώς η δυσανεξία στην αμφιβολία, είναι εμπειρική διαπίστωση: προτιμάμε τις γνωστές πιθανότητες από τις άγνωστες.
Εδώ αρμόζει να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ ρίσκου και αβεβαιότητας (ή αμφιβολίας). Στην περίπτωση του ρίσκου, οι πιθανότητες είναι γνωστές, συνεπώς μπορείτε να αποφασίσετε αν το ρίσκο σας φαίνεται υπερβολικά μεγάλο ή αν δέχεστε να το πάρετε. Δεν μπορείτε να κάνετε το ίδιο με την αβεβαιότητα. Οι δύο έννοιες συγχέονται συχνά, όπως ο καπουτσίνο και ο λάτε ματσιάτο, αλλά με πολύ σοβαρότερες συνέπειες. Μπορούμε να προβλέψουμε το ρίσκο, όχι την αβεβαιότητα. Υπάρχει μια επιστήμη του ρίσκου (ονομάζεται στατιστική) που έχει ηλικία τριών αιώνων. Ολόκληρη στρατιά καθηγητών μελετά το ρίσκο. Αντιθέτως, δεν υπάρχει ούτε ένα εγχειρίδιο για την αβεβαιότητα. Γι’ αυτό προσπαθούμε να απαλλαγούμε από την αμφιβολία θέλοντας πάση θυσία να την εντάξουμε στην κατηγορία των ρίσκων. Ιδού δύο παραδείγματα, το ένα από την ιατρική (όπου η αβεβαιότητα μπορεί να μπει στην κατηγορία των ρίσκων) κι ένα άλλο από την οικονομία (όπου η αβεβαιότητα δεν μπορεί να συγχωνευτεί με το ρίσκο).
Υπάρχουν δισεκατομμύρια άνθρωποι. Τα σώματά τους δεν είναι ριζικά διαφορετικά. Φτάνουμε όλοι σε παραπλήσιο ύψος (κανείς δεν έχει ύψος 100 μέτρα) και σε παρόμοια ηλικία (κανείς δε ζει 10.000 χρόνια ούτε μόνο ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου). Έχουμε όλοι δύο μάτια, τέσσερις καρδιακές βαλβίδες κ.λπ. Κάποιο άλλο είδος θα μας θεωρούσε ομοιογενείς – πανομοιότυπους, όπως εμείς θεωρούμε, παραδείγματος χάριν, τα ποντίκια. Γι’ αυτό τον λόγο υπάρχουν πολυάριθμες περιπτώσεις παρόμοιων ασθενειών. Άρα, είναι λογικό να λέμε, για παράδειγμα: «Ο κίνδυνος να πεθάνετε από καρκίνο ανέρχεται στο 30%». Αλλά είναι παράλογο να πούμε: «Υπάρχουν 30% πιθανότητες να καταρρεύσει το ευρώ μέσα στα πέντε προσεχή χρόνια». Γιατί; Διότι η οικονομία είναι το βασίλειο της αβεβαιότητας. Δεν υπάρχουν δισεκατομμύρια παρόμοια νομίσματα, από την ιστορία των οποίων θα μπορούσαμε να αντλήσουμε πιθανότητες. Άλλωστε, αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στην ασφάλεια ζωής και στο credit default swap – τις συμβάσεις ανταλλαγής κινδύνου αθέτησης. Στην πρώτη περίπτωση βρισκόμαστε στη μετρήσιμη επικράτεια του ρίσκου, στη δεύτερη περίπτωση στην επικράτεια της αβεβαιότητας. Αυτή η σύγχυση προκάλεσε την οικονομική κρίση του 2008. Αν ακούτε φράσεις του τύπου: «Ο κίνδυνος του υπερπληθωρισμού ανέρχεται σε χ%» ή «Ο κίνδυνος στις τοποθετήσεις μας σε μετοχές αντιπροσωπεύει ένα ψ%», πρέπει να σας μπουν ψύλλοι στα αυτιά και να έχετε τα μάτια σας δεκατέσσερα.
Αν δε θέλετε να εκφέρετε βιαστική και λανθασμένη κρίση, πρέπει να αντέχετε την αβεβαιότητα. Αν δεν τα καταφέρνετε, δυστυχώς δεν μπορείτε να κάνετε πολλά πράγματα διότι σ’ αυτό τον τομέα παίζει μεγάλο ρόλο η αμυγδαλή. Η αμυγδαλή είναι μια περιοχή του εγκεφάλου, σε μέγεθος φουντουκιού, που βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του κρανίου. Αναλόγως προς τη διαμόρφωσή της, ανέχεστε περισσότερο ή λιγότερο άνετα την αβεβαιότητα. Αυτό φαίνεται κυρίως στον πολιτικό προσανατολισμό σας: όσο λιγότερο ανέχεστε την αβεβαιότητα, τόσο πιο συντηρητικά κόμματα ψηφίζετε.
Γεγονός είναι ότι όποιος θέλει να μάθει την τέχνη του να σκέφτεται σωστά οφείλει να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ ρίσκου και αβεβαιότητας. Οι τομείς στους οποίους μπορούμε να υπολογίζουμε με γνωστές και ξεκάθαρες πιθανότητες είναι εξαιρετικά περιορισμένοι. Συχνά δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να δεχτούμε μια οδυνηρή αμφιβολία. Μάθετε λοιπόν να την αντέχετε.
«Η τέχνη της πρακτικής σκέψης»
ΡΟΛΦ ΝΤΟΜΠΕΛΛΙ