31 Μαρ Ο Homer Simpson ήξερε πως η γαρίδα μύριζε περίεργα, αλλά την έφαγε – Το πορτραίτο ενός μη ενάρετου (RAJA HALWANI) | Μέρος Α’
Οι τύποι χαρακτήρων του Αριστοτέλη
Ο Αριστοτέλης μάς έδωσε μία λογική κατηγοριοποίηση τεσσάρων τύπων χαρακτήρα. Γενικά μιλώντας, και αφήνοντας στην άκρη τους δύο ακραίους τύπους του υπερανθρώπου και του κτηνώδους χαρακτήρα, έχουμε τον ενάρετο, τον εγκρατή, τον μη εγκρατή και τον μοχθηρό χαρακτήρα. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον κάθε τύπο, ας τους αντιπαραβάλουμε μεταξύ τους, ανάλογα με το πώς ο κάθε χαρακτήρας εκδηλώνεται σε πράξεις, αποφάσεις και επιθυμίες. Ας πάρουμε επίσης μία κατάσταση ως παράδειγμα, και να δούμε πώς ο κάθε χαρακτήρας θα ανταποκρινόταν σε αυτήν.
Ας υποθέσουμε ότι κάποιος, ας την πούμε «Lisa», περπατούσε στον δρόμο και βρήκε ένα πορτοφόλι με ένα σημαντικό ποσό χρημάτων στο εσωτερικό του. Αν η Lisa ήταν ενάρετη, τότε όχι μόνο θα έπαιρνε την απόφαση να παραδώσει το πορτοφόλι στις αρχές, αλλά θα το έκανε και με χαρά. Οι επιθυμίες της Lisa θα ήταν σε αντιστοιχία με τη σωστή της απόφαση και πράξη. Σκεφτείτε τώρα τον Lenny, ο οποίος είναι εγκρατής: αν ο Lenny έβρισκε το πορτοφόλι, θα μπορούσε να πάρει τη σωστή απόφαση –να επιστρέψει άθικτο το πορτοφόλι και θα έκανε πράξη αυτή του την απόφαση, αλλά θα έπρεπε να πάει ενάντια στην επιθυμία του που θα ήταν να μην επιστρέψει το πορτοφόλι. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό ενός εγκρατούς ατόμου: πρέπει να παλέψει ενάντια στις επιθυμίες του για να μπορέσει να κάνει το σωστό.
Με τον μη εγκρατή και τον μοχθηρό τύπο χαρακτήρα, τα πράγματα μπορούν να γίνουν χειρότερα. Το μη εγκρατές άτομο έχει την ικανότητα να πάρει τη σωστή απόφαση για το τι να κάνει, αλλά θα υπέφερε από αδυναμία βούλησης. Στην περίπτωση του πορτοφολιού, και αν υποθέσουμε ότι ο Bart είναι ο μη εγκρατής χαρακτήρας μας, ο ίδιος θα υπέκυπτε στην επιθυμία του να κρατήσει το πορτοφόλι και έτσι θα αποτύγχανε στο να πράξει το σωστό, ακόμη κι αν ήξερε ότι το να το κρατήσει είναι λάθος. Με το μοχθηρό άτομο, δεν υπάρχει καμία πάλη ενάντια στις επιθυμίες του, και καμία αδυναμία βούλησης. Ο λόγος, ωστόσο, είναι ότι η απόφαση του μοχθηρού ατόμου είναι ηθικά λάθος, και οι επιθυμίες του είναι πλήρως εναρμονισμένες με αυτήν. Αν ο Nelson ήταν μοχθηρός, θα αποφάσιζε να κρατήσει τα χρήματα (και είτε να πετάξει το πορτοφόλι είτε να το επιστρέψει αλλά να πει ψέματα για το αρχικό του περιεχόμενο), θα επιθυμούσε απόλυτα να το κάνει και όντως θα το έκανε.
Ας δούμε λίγο πιο προσεκτικά τι είναι αυτό που συνιστά έναν ενάρετο χαρακτήρα. Ένα ενάρετο άτομο είναι αυτό που έχει και εξασκεί τις αρετές. Οι αρετές, επιπλέον, είναι καταστάσεις (ή γνωρίσματα) χαρακτήρα που προδιαθέτουν τον κάτοχό τους να συμπεριφερθεί με τον σωστό τρόπο και να αντιδράσει συναισθηματικά, επίσης με τον σωστό τρόπο. Με βάση το παραπάνω, καταλαβαίνουμε γιατί ο Αριστοτέλης επέμενε ότι οι αρετές είναι καταστάσεις χαρακτήρα που αφορούν και την πράξη αλλά και το συναίσθημα (Ethics, Βιβλίο II, 1106b15-35). Για παράδειγμα, αν κάποιος έχει την αρετή της καλοσύνης, τότε θα είναι προδιατεθειμένος να είναι φιλάνθρωπος απέναντι στους σωστούς ανθρώπους κάτω από κατάλληλες συνθήκες. Ο ίδιος δεν θα έδινε χρήματα σε οποιονδήποτε το ζητούσε. Το ενάρετο άτομα πρέπει να μπορεί να αντιληφθεί ότι ο αποδέκτης του χρειάζεται τα χρήματα, και ότι θα τα χρησιμοποιήσει σωστά. Επιπλέον, η συναισθηματική αντίδραση του ενάρετου ατόμου είναι ανάλογη της κατάστασης. Αυτό σημαίνει πως ο καλοπροαίρετος άνθρωπος στο παράδειγμά μας θα έδινε τα χρήματα με ευχαρίστηση, δεν θα μετάνιωνε που τα έδωσε, και θα οδηγούνταν στο να τα δώσει λόγω των δεινών του αποδέκτη. Αντιθέτως, ένα εγκρατές άτομο δεν θα αποχωριζόταν εύκολα τα χρήματά του, και αυτό δεν θα συνέβαινε επειδή τα χρειάζεται και δεν μπορεί να τα στερηθεί, αλλά επειδή είναι προδιατεθειμένο να είναι άπληστο ή να υπερεκτιμά το κατά πόσο θα χρειαστεί τα χρήματα αυτά στο μέλλον.
Σημειώστε όμως ότι, με βάση τα παραπάνω, η λογική παίζει έναν κρίσιμο ρόλο. Διότι, αν για να είναι κάποιος ενάρετος χρειάζεται να έχει αντιληπτικές ικανότητες ως προς τις καταστάσεις που αντιμετωπίζει, τότε το ενάρετο άτομο δεν μπορεί να είναι ανόητο ή αφελές. Θα πρέπει μάλλον να έχει ικανότητες κριτικής σκέψης που θα του επέτρεπαν να εντοπίζει διαφορές μεταξύ των καταστάσεων ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται αντίστοιχα. Πράγματι, αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο ο Αριστοτέλης έδωσε έμφαση ιδέα ότι το περιεχόμενο της ηθικής δεν επιδέχεται σχολιαστική ακρίβεια-(Ethics. 1094b13-19). Ο ρόλος της πρακτικής λογικής (φρόνησις) είναι κάτι στο οποίο ο Αριστοτέλης επέμενε: αν κάποιος ήταν ενάρετος χάρη σε μία, ας το πούμε, παρόρμηση, τότε δεν θα κατείχε «πλήρη» αρετή αλλά, το πολύ, «φυσική» αρετή (Ethics, 1144b3–15) και το να κατέχεις φυσική αρετή σημαίνει ότι κλίνεις να κάνεις το σωστό κατά λάθος, για να το θέσω πιο ελεύθερα.
Αν τώρα συνυπολογίσουμε τις προϋποθέσεις για τη σωστή πράξη, θα είμαστε σε θέση να ολοκληρώσουμε αυτό τον συλλογισμό. Ο Αριστοτέλης λέει: «Πρώτα απ’ όλα, [το υποκείμενο] πρέπει να γνωρίζει ότι κάνει ενάρετες πράξεις· δεύτερον, πρέπει να αποφασίζει γι’ αυτές και να αποφασίζει από μόνο του και, τρίτον, πρέπει επίσης να τις πράττει λόγω του σταθερού και αμετάβλητου χαρακτήρα του» (Ethics, 1105a30-1105b). Συνοπτικά, αυτό που είχε στο μυαλό του εδώ ο Αριστοτέλης είναι το εξής: Αρχικά, το υποκείμενο πρέπει, όταν πράττει ενάρετα, να έχει ξεχωρίζει ότι η πράξη του είναι ενάρετη η δράση του εμπίπτει στην περιγραφή ότι «αυτού του είδους η πράξη είναι δίκαιη (ή γενναιόδωρη ή ειλικρινής)». Η δεύτερη προϋπόθεση φαίνεται να περικλείει δύο, και όχι έναν, όρους. Το υποκείμενο πρέπει να δρα οικειοθελώς, και πρέπει να το κάνει επειδή η πράξη είναι ενάρετη. Οπότε, ακόμη και αν η δράση κάποιου εμπίπτει στην περιγραφή ότι «αυτή η πράξη είναι δίκαιη», η δράση του δεν θα ήταν ενάρετη, παρά μόνο αν ο ίδιος έδρασε επειδή η πράξη αυτή είναι δίκαιη. Η τρίτη προϋπόθεση είναι κρίσιμη, και μας φέρνει πίσω στην αρχή αυτής της συζήτησης: ένα ενάρετο άτομο δρα ενάρετα όχι μόνο όταν η πράξη του είναι δίκαιη και επειδή είναι δίκαιη, αλλά δρα ενάρετα επειδή το ίδιο το άτομο είναι ένα δίκαιο άτομο. Είναι ο τύπος ατόμου που είναι προδιατεθειμένο να συμπεριφερθεί ηθικά όταν το απαιτεί η κατάσταση. Αυτό σημαίνει (εν μέρει) το να έχεις «σταθερό και αμετάβλητο» χαρακτήρα.
Ακολουθεί β’ μέρος
Οι SIMPSONS και Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
RAJA HALWANI
Εκδόσεις ΤΟ ΒΗΜΑ
Εικόνα: https://gr.pinterest.com/pin/358036239138135005/
