21 Νοέ Ο Αλκιβιάδης διέθετε όλα τα δώρα, όλα τα μέσα… (JACQUELINE DE ROMILLY) | Μέρος Β’
Πλούτος.
Πράγματι – και αυτό επίσης έχει σημασία – πρόκειται για πλούσιους ανθρώπους και από τις δύο πλευρές. Από την πλευρά του πατέρα, σημειώνουμε έναν Κλεινία ο οποίος εξοπλίζει με δικά του έξοδα ένα πολεμικό πλοίο. Από την πλευρά των Αλκμεωνιδών ξέρουμε ότι, αφού εξορίστηκαν ύστερα από μία ιεροσυλία, συμμάχησαν με τον κλήρο των Δελφών και συνέβαλαν γενναιόδωρα στην ανακατασκευή του ιερού. Ο ίδιος ο Περικλής διέθετε σημαντική περιουσία: στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο βασιλιάς της Σπάρτης, διοικητής του στρατού που εισέβαλε και λεηλατούσε την Αττική, είχε ίσως την ιδέα να εξαιρέσει τα κτήματα του Περικλή. Επειδή μεταξύ των δύο υπήρχαν δεσμοί φιλοξενίας, μια τέτοια εξαίρεση θα γεννούσε υποψίες σε βάρος του Περικλή. Αυτός όμως ξεπέρασε το τέχνασμα δηλώνοντας ότι, σε μια τέτοια περίπτωση, θα δώριζε στην πόλη «τις γαίες και τις ιδιοκτησίες του».
Ο Αλκιβιάδης βρίσκει λοιπόν, γύρω από το λίκνο του, αν μπορούμε να πούμε, κάθε τι που προσφέρει το χρήμα για μια σταδιοδρομία – από μια λαμπρή παιδεία με τις καλύτερες πνευματικές προσωπικότητες, ως τα διαφορετικά μέσα δράσης, που είναι απαραίτητα για την επιτυχία σε κάθε δημοκρατία.
Επί πλέον, ο Αλκιβιάδης δεν αρκείται στην άμεση αυτή κληρονομιά. Αργότερα θα παντρευτεί, το 422. Και ποια θα παντρευτεί; Μία κόρη του Ιππόνικου, ο οποίος ανήκε επίσης σε σημαντική οικογένεια, διάσημη κυρίως για τον πλούτο της. Κάθε φορά που αναφέρεται ένα μέλος αυτής της οικογένειας, λένε: «ο πλούσιος Ιππόνικος», «ο πλούσιος Καλλίας». Στο σπίτι του «πλούσιου Καλλία» (ήταν γυναικάδελφος του Αλκιβιάδη) διεξάγεται ο διάλογος του Πλάτωνα Πρωταγόρας, κι αυτό γιατί ο Καλλίας, χάρη στον πλούτο του, μπορούσε να φιλοξενεί στο σπίτι του συγχρόνως όλους τους σοφιστές του διαλόγου: Πρωταγόρα, Ιππία, Πρόδικο, μαζί με όλους που πήγαιναν, κατά τη συνήθεια της εποχής, να τους ακούσουν. Ο Πλάτων αναφέρει μια δωδεκάδα. Ο Αλκιβιάδης είναι μέσα σε αυτούς.
Βρισκόμαστε πάντοτε στο ίδιο περιβάλλον. Η πρώτη γυναίκα του Περικλή ήταν πρώην σύζυγος του Ιππόνικου και μητέρα του Καλλία. Με την αρχαία Αθήνα έχουμε αμέσως το αίσθημα ότι βρισκόμαστε συνεχώς ανάμεσα σε πρόσωπα που γνωρίζονται, επειδή είναι ένας κόσμος κλειστός. Το ίδιο ισχύει γενικά και για την αριστοκρατία, που διατηρούσε ακόμα ένα προνομιακό ρόλο κατ’ εξαίρεση στη δημοκρατική πόλη. Θα πρέπει να ανοίξουμε μία παρένθεση για τον πλούτο του Αλκιβιάδη. Ξόδευε τόσα πολλά, ώστε είχε πάντοτε μεγάλη ανάγκη από χρήματα. Διατηρούσε έναν πολυτελή σταύλο με άλογα για αρματοδρομίες. Του άρεσε επίσης να έχει καλό όνομα στον κόσμο. Ανελάμβανε τριηραρχίες και χορηγίες – δηλαδή τα έξοδα μιας τριήρους ή μιας παράστασης: γι’ αυτόν θα μιλούν ακόμα και τον επόμενο αιώνα και ο Πλούταρχος θα αναφέρει: «Οι προσφορές του στην πόλη, οι χορηγίες του, που εξαιτίας της φιλοδοξίας του ήταν πλουσιότατες… ». Και αυτά χωρίς να υπολογίσουμε τα διάφορα φιλοδωρήματα εδώ κι εκεί. Διηγούνται ότι ο Φαίδων – ο φιλόσοφος που έδωσε το όνομά του σε ένα διάλογο του Πλάτωνα – κάποια μέρα αιχμαλωτίστηκε και πουλήθηκε ως σκλάβος: ο Σωκράτης ζήτησε από τον Αλκιβιάδη να τον αγοράσει, όπως λένε τουλάχιστον κάποιες παραδόσεις. Ο άνθρωπός μας, σαν αληθινός μεγάλος άρχοντας, αγαπούσε τις μεγάλες χειρονομίες, όπως και την επίδειξη. Μερικοί σκέφτονται ότι, σε στιγμές ευμάρειας, είχε δαπανήσει πάρα πολλά: και αυτό συμβαίνει σε όλες τις εποχές! Και ίσως, η φροντίδα να ενισχύσει τα οικονομικά του είχε αντίκτυπο στη συμπεριφορά του. Ο συνετός Θουκυδίδης λέει: «’Ήταν πολύ δημοφιλής ανάμεσα στο λαό, έκανε πολυτελή ζωή, ανώτερη από τα μέσα του και ξόδευε για τ’ άλογά του και τις διασκεδάσεις του» (Ζ, 15, 3). Έχουν όμως υπερβάλει τις δυσκολίες που του προκάλεσε αυτή η συνήθεια. Τότε που ήταν εξορία, έγινε μία δημοπρασία της περιουσίας του, που είχε κατασχεθεί. Αποσπάσματα από την πράξη αυτή έχουν βρεθεί χαραγμένα σε πέτρα. Και στην αρχή έκριναν ότι είχε πολύ λίγα. Θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι ο Αλκιβιάδης είχε καταστραφεί ή ακόμα ότι ήταν δυνατόν να είχε σώσει κρυφά ένα μέρος της περιουσίας, πριν από την κατάσχεση – όπως συμβαίνει και σήμερα. Καινούργια όμως αποσπάσματα έχουν έρθει στο φως και βεβαιώνουν: μένουν πολλά ανάκλιντρα, σκεπάσματα, μανδύες, κασέλες κλπ. Και βεβαιώνουν ακόμα ότι η πόλη θα επανορθώσει αυτή την πώληση, προσφέροντάς του ένα χρυσό στεφάνι και μία κατοικία. Ο Αλκιβιάδης, αν και είχε κατασπαταλήσει πολλά, δεν υπήρξε ποτέ φτωχός.
Είναι φανερό, ήταν ένας πρίγκιπας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό είχε σημασία, Η αθηναϊκή πολιτική ρυθμιζόταν επί μακρό διάστημα από το αριστοκρατικό και καλλιεργημένο αυτό περιβάλλον. Σε λίγο όμως θα ξέφευγε από τον κύκλο αυτόν αλλά πολλοί Αθηναίοι δεν το ήθελαν. Τα δημοκρατικά δικαιώματα είχαν επεκταθεί και είχε αναπτυχθεί κάποια εκπαίδευση: νέες κοινωνικές τάξεις αποκτούσαν σημασία. ‘Όσο ζούσε ο Περικλής, όλα πήγαιναν καλά. Μετά το θάνατό του, όμως, βλέπουμε ότι η ουσιαστική δύναμη περνά στον Κλέωνα, έναν πλούσιο βυρσοδέψη. Και όλοι οι συγγραφείς επισημαίνουν τη χυδαιότητα, τη βαναυσότητα, την αμάθεια του προσώπου. Φαίνεται ότι σε κάθε δημοκρατία, υπάρχει κίνδυνος να προσελκύσει τους απλούς ανθρώπους η χυδαιότητα, την οποία θεωρούν οικεία και ενθαρρυντική. Ο Αριστοφάνης, πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Περικλή, έγραψε μία κωμωδία για να καταγγείλει την κυριαρχία των εμπόρων. Οι υπηρέτες του Δήμου αποδέχονται έναν πλαστό χρησμό, σύμφωνα με τον οποίον την πόλη θα κυβερνήσει ένας έμπορος στουπιού, ύστερα ένας έμπορος αρνιών, ώσπου να φτάσει ένα άλλο πρόσωπο πιο ποταπό ακόμα, ένας αλλαντοπώλης (Ιππής, 126-145). Φυσικά δεν θα έχει την παραμικρή μόρφωση: «Κάτι γραμματάκια ξέρω κι αυτά κουτσά στραβά. – Το μόνο που σε βλάφτει είναι που ξέρεις γράμμα-τα, έστω και κουτσά στραβά. Να διευθύνεις το λαό δεν είναι δουλειά μορφωμένου και τίμιου ανθρώπου παρά αγράμματου κι αχρείου» (188-194).
Δεν θα επεκταθούμε στην κοινωνική αυτή αλλαγή που κινδυνεύει πάντοτε να επιφέρει, όπως έγινε στην Αθήνα, την ανάπτυξη μιας καταστροφικής δημαγωγίας. Όλοι καταγγέλλουν το κακό, από τους τραγικούς και τους κωμωδιογράφους ως τις αναλύσεις του Θουκυδίδη και του Αριστοτέλη. ‘Έχει σημασία να υπενθυμίσουμε, γιατί έτσι γίνεται αντιληπτή η ανωτερότητα που διέθετε σε σχέση με τους καινούριους δημαγωγούς, ο νεαρός απόγονος των μεγάλων οικογενειών, με την πολυτέλειά του, την κοινωνική του τάξη και τη γοητεία του. Θα μπορούσε να είναι για την Αθήνα ένας νέος Περικλής. Πρέπει εδώ να πούμε ότι τα πλεονεκτήματα του Αλκιβιάδη δεν περιορίζονταν διόλου στα υλικά αγαθά, ούτε στα πρακτικά μέσα. Διέθετε και όλα τα άλλα.
Πνευματική υπεροχή.
Ας φανταστούμε μόνο τη διαπαιδαγώγηση του νεαρού Αλκιβιάδη με κηδεμόνα τον Περικλή. Είχε συνηθίσει από τα παιδικά του κιόλας χρόνια να ακούει πολιτικές συζητήσεις από αρμόδια πρόσωπα. Κοντά σε αυτά, η σκέψη του οξύνθηκε. Στο περιβάλλον του Περικλή, είχε συναντήσει, παιδί και ύστερα έφηβος, τα λαμπρότερα πνεύματα της εποχής. Είχε μάθει, βέβαια, τη ρητορική, γιατί ο κηδεμόνας του ήταν φίλος των μεγάλων σοφιστών. Και ξέρουμε την αφοσίωση που δεν έπαψε να του δείχνει ο Σωκράτης. Με τέτοιους δασκάλους και τέτοια παραδείγματα, πώς να μην είχε αναπτύξει τη λαμπρή ευφυία, που τόσο συχνά διέκρινε την οικογένειά του; Εξάλλου, είναι γεγονός ότι η πολιτική ματιά του, η ταχύτητα και η ευρύτητα των απόψεών του δεν αμφισβητήθηκαν από κανέναν. Ο Θουκυδίδης, που δεν τον επαινούσε χωρίς επιφύλαξη, λέει ότι η πόλη θα χάσει πολλά αν τον στερηθεί γιατί «ήταν άριστος για τα πολεμικά ζητήματα» . Και κάθε φορά, μπροστά σε μία δυσκολία, ο Αλκιβιάδης ήξερε να βρίσκει αμέσως τη λύση, τους χειρισμούς και τα μέτρα που έπρεπε να πάρει. Ήξερε επίσης να πείθει τους άλλους. Πόσο καλά το ήξερε! Γνώριζε να επηρεάζει τα πλήθη με την ευγλωττία του, όπως επίσης να πείθει και τα άτομα, προσθέτοντας στα επιχειρήματά του υποσχέσεις και γοητεία. Ακόμα και αυθεντίες στο είδος, όπως ο Δημοσθένης και ο Θεόφραστος, έλεγαν ότι μιλούσε θαυμάσια. Και ο Θεόφραστος, κατά τον Πλούταρχο σημειώνει ότι ο Αλκιβιάδης «είχε μία απεριόριστη ικανότητα να βρίσκει και να συλλαμβάνει ό,τι ήταν αναγκαίο κάθε φορά». Συχνά σταματούσε στην προσπάθειά του να βρει τη σωστή λέξη, ένα ελαφρό ελάττωμα στην προφορά πρόσθετε ακόμα μία χάρη στο λόγο του… Γενικά, πλησίαζε την πολιτική με μία κοινωνική ανωτερότητα, που γινόταν μεγαλύτερη με την αναντίρρητη πνευματική του υπεροχή – καθώς η μία βοηθούσε την άλλη.
Σχηματίζοντας το πορτρέτο του βλέπουμε ότι όλα τον ωθούσαν προς την πολιτική. Είχε τα εφόδια, τα χαρίσματα, όπως επίσης και την επιθυμία. Συνηθισμένος από τη νεότητά του να είναι παντού ο πρώτος, ήθελε με πάθος να παίξει ένα ρόλο στην πολιτική. ‘Έτσι εμφανίζεται στους διαλόγους του Πλάτωνα και ιδιαίτερα στο διάλογο ο Αλκιβιάδης ονομάζεται συχνά «ο πρώτος Αλκιβιάδης» για να διαφέρει από έναν άλλο διάλογο με τον ίδιο τίτλο. Επιστρέφουμε στον Αλκιβιάδη. Πρέπει όμως από τώρα να συγκρατήσουμε την εικόνα αυτής της φιλοδοξίας που ωθεί τον νέον άνδρα προς την πολιτική επιτυχία, για την οποία μιλάει με έμφαση ο Σωκράτης. «Τώρα όμως εγώ θα σου ειπώ με ποια (κρυφή) ελπίδα (κατά την ιδέα μου) ζεις. Στοχάζεσαι πως εάν βιαστείς και εμφανισθείς εις το βήμα της συνελεύσεως του δήμου των Αθηναίων – και ότι αυτό μπορεί να γίνει εντός ολίγων ημερών – αφού λοιπόν εμφανισθείς θα αποδείξεις εις τους Αθηναίους ότι είσαι άξιος να τιμηθείς όσον ούτε και ο Περικλής, ούτε άλλος κανείς, από όσους ποτέ έζησαν ως τώρα, και αφού αποδείξεις αυτό, θα αποκτήσεις μεγίστην δύναμιν εις την πολιτείαν, εάν δε εδώ είσαι πανίσχυρος, θα είσαι (πανίσχυρος) και μεταξύ των άλλων Ελλήνων, και όχι μόνον μεταξύ των Ελλήνων αλλά και μεταξύ των βαρβάρων, όσοι κατοικούν την ίδιαν ήπειρον με ημάς» (105 1)-ε).
Οι φιλοδοξίες, βέβαια, δεν σταματούν σε μία ήπειρο: η αληθινή φιλοδοξία δεν έχει όρια. Και το κείμενο λέει καθαρά τη δύναμη που τον εμψυχώνει. Η φιλοδοξία θα τον ωθήσει πολύ γρήγορα στη δράση. Τον συναντάμε κατ’ αρχήν στον πόλεμο – και εκεί είχε επίσης το θάρρος! -και σε λίγο θα εμφανιστεί στην πολιτική. Θα καταλάβει τα πιο υψηλά λειτουργήματα, μόλις το επιτρέψει η ηλικία του. Συναντήσαμε ήδη δύο φορές το όνομα του Σωκράτη. Και στα κάθε λογής δώρα που προσφέρονται από το ξεκίνημα του νεαρού Αλκιβιάδη, θα ήταν αταίριαστη απλοποίηση να παραλείψουμε το εξαιρετικό δώρο, που διαφέρει από τα άλλα και δεν προέρχεται από την οικογένειά του: το άνοιγμά του στο φιλοσοφικό ιδεώδες και στην επιρροή του Σωκράτη.
Ακολουθεί γ’ μέρος
Μέρος Α’: https://www.lecturesbureau.gr/1/alcibiades-had-all-the-gifts-all-the-means-part-a-1981a/
Μέρος Γ’: https://www.lecturesbureau.gr/1/alcibiades-had-all-the-gifts-all-the-means-part-c-1981c/
ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
JACQUELINE DE ROMILLY
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟ ΑΣΤΥ
Εικόνα: https://en.wikipedia.org/wiki/Alcibiades
