14 Οκτ Ατομική ελευθερία. Μεσαίωνας: Το “άτομο” δεν υπάρχει ακόμα. (ERICH FROMM) | Μέρος Α’
Η εικόνα του Μεσαίωνα έχει διαστρεβλωθεί με δύο τρόπους.
Ο σύγχρονος ορθολογισμός δεν είδε τον Μεσαίωνα παρά σαν μια ουσιαστικά ζοφερή περίοδο. Έχει επισημάνει τη γενική έλλειψη προσωπικής ελευθερίας, την εκμετάλλευση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού από μια μικρή μειοψηφία, τη στενοκεφαλιά που έκανε τον χωρικό της υπαίθρου να φαντάζει στα μάτια των κατοίκων της πόλης επικίνδυνος και ύποπτος ξένος -για να μη μιλήσουμε καν για τον άνθρωπο που θα ερχόταν από μια ξένη χώρα-, όπως επίσης τις προλήψεις και την άγνοια που επικρατούσαν. Από την άλλη πλευρά, ο Μεσαίωνας εξιδανικεύτηκε από στοχαστές, κυρίως αντιδραστικούς, κάποιες φορές όμως και από προοδευτικούς κριτές του σύγχρονου καπιταλισμού. Οι τελευταίοι στάθηκαν στο αίσθημα αλληλεγγύης, στην υποταγή της οικονομίας στις ανθρώπινες ανάγκες, στην ευθύτητα και τη θετικότητα των ανθρώπινων σχέσεων, στην υπερεθνική αρχή της Καθολικής Εκκλησίας, στο αίσθημα ασφάλειας που χαρακτήριζε τον άνθρωπο κατά την περίοδο του Μεσαίωνα. Και οι δύο αυτές εικόνες είναι ορθές- αυτό που θα τις καθιστούσε εσφαλμένες θα ήταν να προσκολληθούμε στη μία και να κλείσουμε τα μάτια μας απέναντι στην άλλη.
Αυτό που χαρακτηρίζει τη μεσαιωνική κοινωνία, σε αντίθεση με τη σύγχρονη, είναι η απουσία ατομικής ελευθερίας. Κατά την παλαιότερη περίοδο, κάθε άτομο ήταν άρρηκτα δεμένο με τον ρόλο του μέσα στην κοινωνική τάξη. Ένας άνθρωπος είχε ελάχιστες ευκαιρίες να μετακινηθεί από μια κοινωνική τάξη σε κάποια άλλη, ήταν μάλιστα ιδιαίτερα δύσκολο ακόμη και να μετακινηθεί γεωγραφικά από μια πόλη ή από μια χώρα σε μια άλλη. Με λιγοστές εξαιρέσεις, κάθε άνθρωπος έπρεπε να μείνει στο μέρος όπου γεννήθηκε. Συχνά δεν ήταν καν ελεύθερος να ντυθεί όπως επιθυμούσε ή να φάει αυτό που του άρεσε. Ο τεχνίτης έπρεπε να πουλήσει σε καθορισμένη τιμή και ο χωρικός σε κάποιο καθορισμένο μέρος στην αγορά της πόλης. Απαγορευόταν στα μέλη των συντεχνιών να κοινοποιήσουν τεχνικά μυστικά της δουλειάς σε ανθρώπους που δεν ήταν κι αυτοί μέλη της ίδιας συντεχνίας και ήταν υποχρεωμένος να επιτρέπει στους συναδέλφους του -στα μέλη της ίδιας συντεχνίας δηλαδή- να παίρνουν κι αυτοί μέρος σε οποιαδήποτε πλεονεκτική αγορά πρώτων υλών. Στην προσωπική, οικονομική και κοινωνική ζωή επικρατούσαν κανόνες και υποχρεώσεις, από τις οποίες στην πράξη δεν εξαιρούνταν καμία σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Παρόλο που ο άνθρωπος δεν ήταν ελεύθερος, με τη σημερινή έννοια, δεν ήταν ούτε μόνος ούτε απομονωμένος. Με το να έχει μια διακριτή, αμετάβλητη και αδιαφιλονίκητη θέση στον κοινωνικό κόσμο από τη στιγμή της γέννησής του, ο άνθρωπος ήταν ριζωμένος μέσα σε έναν δομημένο περίγυρο, και έτσι η ζωή του είχε ένα νόημα που δεν άφηνε χώρο και αιτίες για αμφιβολίες. Ο άνθρωπος ταυτιζόταν με τον κοινωνικό του ρόλο: Ήταν χωρικός, τεχνίτης, ιππότης, και όχι ένα άτομο που τύχαινε να έχει τη μια ή την άλλη απασχόληση. Η κοινωνική τάξη γινόταν αντιληπτή σαν φυσική τάξη και το να αποτελεί κάνεις ένα καθορισμένο κομμάτι της του παρείχε ένα αίσθημα ασφάλειας και ένταξης. Συγκριτικά, υπήρχε μικρός ανταγωνισμός. Γεννιόταν κανείς σε μια συγκεκριμένη οικονομική θέση, η οποία του εγγυόταν παραδοσιακά έναν τρόπο ζωής, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που του έθετε και κάποιες οικονομικές υποχρεώσεις απέναντι σε εκείνους που βρίσκονταν υψηλότερα στην κοινωνική ιεραρχία. Όμως μέσα στα όρια της κοινωνικής του σφαίρας το άτομο είχε στην πραγματικότητα αρκετή ελευθερία να εκφραστεί μέσω της εργασίας του, όπως και στη συναισθηματική του ζωή. Και παρόλο που δεν υπήρχε ατομικότητα υπό τη σημερινή έννοια της άνευ όρων δυνατότητας επιλογής ανάμεσα σε πολλούς διαφορετικούς τρόπους ζωής (μια ελευθερία επιλογής που είναι υπερβολικά αφηρημένη), υπήρχε ένας αρκετά ευρύς συγκεκριμένος ατομικισμός στην πραγματική ζωή.
Υπήρχαν πολλές στερήσεις και πολύς πόνος, υπήρχε επίσης όμως και η Εκκλησία, η οποία τα έκανε όλα αυτά πιο υποφερτά, αιτιολογώντας τα ως αποτέλεσμα της αμαρτίας του Αδάμ και των ατομικών αμαρτημάτων του καθενός. Και ενώ η Εκκλησία σφυρηλατούσε ένα αίσθημα ενοχής, την ίδια στιγμή διαβεβαίωνε το άτομο για την άνευ όρων αγάπη της απέναντι σε όλα της τα τέκνα και πρόσφερε έναν τρόπο για να πιστέψει κανείς ότι ο Θεός θα τον συγχωρούσε. Η σχέση με τον Θεό ήταν περισσότερο σχέση πίστης και αγάπης παρά αμφιβολίας και φόβου. Ακριβώς όπως ένας χωρικός και ένας αστός σπάνια υπερέβαιναν τα στενά όρια του μικρού γεωγραφικού χώρου όπου καθένας τους κατοικούσε, έτσι και το σύμπαν ήταν περιορισμένο και γινόταν εύκολα κατανοητό. Η γη και ο άνθρωπος βρίσκονταν στο κέντρο του, ο ουρανός ή η Κόλαση ήταν ο τόπος της μέλλουσας ζωής, και όλες οι πράξεις, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο του ανθρώπου, είχαν μια εσωτερική σχέση αλληλεπίδρασης.
Παρότι η κοινωνία ήταν έτσι δομημένη και παρείχε ένα αίσθημα σιγουριάς στον άνθρωπο, από την άλλη τον κρατούσε αλυσοδεμένο. Επρόκειτο για δεσμά διαφορετικού είδους από εκείνα που συνιστούσαν τον αυταρχισμό και την καταπίεση τους επόμενους αιώνες. Η μεσαιωνική κοινωνία δεν αποστερούσε το άτομο από την ελευθερία του επειδή το άτομο δεν υπήρχε ακόμα: Ο άνθρωπος εξακολουθούσε να σχετίζεται με τον κόσμο ακολουθώντας τους πρωταρχικούς δεσμούς. Δεν είχε ακόμα συλλάβει τον εαυτό του ως άτομο, παρά μόνο μέσω του κοινωνικού του ρολού — ο οποίος και πάλι ήταν φυσικός. Ούτε είχε αντιληφθεί τους άλλους ανθρώπους ως άτομα. Ο χωρικός ο οποίος ερχόταν περιστασιακά στην πόλη ήταν ένας ξένος, αλλά ακόμη και στο πλαίσιο της ίδιας της πόλης τα μέλη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων έβλεπαν τους άλλους ως ξένους. Η επίγνωση του ατομικού εαυτού, η σύλληψη των άλλων ανθρώπων και του κόσμου ως ξεχωριστών οντοτήτων δεν είχε αναπτυχθεί πλήρως ακόμα.
Ακολουθεί β’ μέρος
Μέρος Β’: https://www.lecturesbureau.gr/1/personal-liberty-part-b-1532b/
Ο Φόβος μπροστά στην Ελευθερία
Erich Fromm
ΕΚΔΟΣΕΙΣ διόπτρα
Εικόνα Α: https://gr.pinterest.com/pin/500744052289098641/
Εικόνα Β: https://gr.pinterest.com/pin/414331234457912760/
