22 Οκτ Μια συνήθεια συχνά μπορεί να αποδειχθεί είτε ευλογία είτε κατάρα (CHARLES DUHIGG) | Μέρος Α’
Όταν οι ερευνητές του ΜΙΤ άρχισαν να μελετούν τις συνήθειες στη δεκαετία του 1990, ήθελαν να μάθουν περισσότερα πράγματα για ένα μικρό τμήμα νευρολογικού ιστού, τα λεγόμενα βασικά γάγγλια. Αν φανταστούμε τον ανθρώπινο εγκέφαλο σαν ένα κρεμμύδι που αποτελείται από απανωτά στρώματα κυττάρων, τότε τα εξωτερικά στρώματα – αυτά που είναι πιο κοντά στο κρανίο σε γενικές γραμμές έχουν προστεθεί πιο πρόσφατα στον εγκέφαλο μέσα από τη διαδικασία της εξέλιξης. Όταν κάνουμε μια νέα εφεύρεση ή όταν γελάμε με το αστείο ενός φίλου, τότε λειτουργούν αυτά τα εξωτερικά μέρη του εγκεφάλου μας. Εκεί είναι η έδρα της πιο πολύπλοκης σκέψης. Πιο βαθιά μέσα στον εγκέφαλο και πιο κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος –εκεί όπου ο εγκέφαλος συναντά τoν νωτιαίο μυελό- υπάρχουν παλαιότερες και πιο πρωτόγονες δομές. Αυτές ελέγχουν τις αυτόματες συμπεριφορές μας, όπως η αναπνοή και η κατάποση, ή την αντίδραση αιφνιδιασμού που προκαλείται όταν κάποιος μάς τρομάζει. Προς το κέντρο του εγκεφάλου υπάρχει μια μάζα ιστών με μέγεθος μπάλας του γκολφ, παρόμοια με μιαν αντίστοιχη μάζα που βρίσκουμε στον εγκέφαλο ενός ψαριού, ενός ερπετού ή ενός θηλαστικού. Πρόκειται για τα βασικά γάγγλια, μια ελλειψοειδή δομή κυττάρων που επί χρόνια οι επιστήμονες δεν την είχαν κατανοήσει πολύ καλά, πέρα από το να υποψιάζονται ότι έπαιζε ένα ρόλο σε παθήσεις όπως η νόσος του Πάρκινσον.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι ερευνητές του ΜΙΤ άρχισαν να αναρωτιούνται μήπως τα βασικά γάγγλια συμμετείχαν και στη λειτουργία των συνηθειών. Πρόσεξαν ότι ζώα με στα βασικά γάγγλια ξαφνικά εμφάνιζαν προβλήματα σε δραστηριότητες
όπως το να μάθουν να τρέχουν μέσα σε λαβυρίνθους ή να θυμούνται πώς να ανοίγουν δοχεία με φαγητό. Αποφάσισαν να πειραματιστούν χρησιμοποιώντας νέες μικροτεχνολογίες που τους επέτρεπαν να παρατηρούν με κάθε λεπτομέρεια τι συνέβαινε μέσα στο μυαλό των ποντικών καθώς εκτελούσαν δεκάδες διαφορετικές δραστηριότητες ρουτίνας. Τοποθέτησαν λοιπόν χειρουργικά στον εγκέφαλο κάθε ποντικού δεκάδες μικροσκοπικά σύρματα. Στη συνέχεια, έβαλαν το ζώο σε έναν λαβύρινθο σχήματος Τ, στη μία άκρη του οποίου υπήρχε σοκολάτα.
Ο ποντικός βρισκόταν πίσω από ένα χώρισμα που άνοιγε όταν ακουγόταν ένα δυνατό «κλικ». Αρχικά, όταν ένας ποντικός άκουγε το κλικ και έβλεπε το διαχωριστικό να εξαφανίζεται, συνήθως άρχιζε να περιπλανιέται πάνω κάτω στον κεντρικό διάδρομο, μυρίζοντας στις γωνίες και γρατζουνώντας τους τοίχους. Έδειχνε να μυρίζει την σοκολάτα, αλλά δεν ήξερε πώς να τη βρει. Όταν έφτανε στην κορυφή του T, συχνά έστριβε δεξιά, μακριά από τη σοκολάτα, και μετά πήγαινε αριστερά, σταματώντας μερικές φορές χωρίς κανένα φανερό λόγο. Τελικά τα περισσότερα ζώα ανακάλυπταν τη σοκολάτα. Όμως δεν υπήρχε κανένα διακριτό πρότυπο στις περιπλανήσεις τους μέχρι να την ανακαλύψουν. Ήταν λες και κάθε ποντικός έκανε έναν νωχελικό περίπατο χωρίς σκέψεις.
Όμως, τα ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο του ποντικού έδιναν μια διαφορετική εικόνα. Όσο κάθε ζώο περιπλανιόταν μέσα στο λαβύρινθο, ο εγκέφαλός του -και ιδιαίτερα τα βασικά γάγγλια- λειτουργούσε εντατικά. Κάθε φορά που ο ποντικός οσφραινόταν τον αέρα
ή έξυνε τον τοίχο, μέσα στον εγκέφαλό του συνέβαινε μια έκρηξη δραστηριότητας, σαν να ανέλυε κάθε νέα οσμή, εικόνα και ήχο. Όσο περιπλανιόταν ο ποντικός, επεξεργαζόταν πληροφορίες.
Οι επιστήμονες επανέλαβαν το πείραμα ξανά και ξανά, παρακoλουθώντας πώς άλλαζε η δραστηριότητα στον εγκέφαλο του ποντικού καθώς ακολουθούσε την ίδια διαδρομή εκατοντάδες φορές. Βαθμιαία είδαν μια σειρά από αλλαγές. Οι ποντικοί έπαψαν να μυρίζουν γωνίες και να κάνουν λάθος στροφές και άρχισαν να διασχίζουν το λαβύρινθο όλο και πιο γρήγορα. Και μέσα στον εγκέφαλό τους συνέβαινε κάτι απρόσμενο: καθώς ο ποντικός μάθαινε να κινείται μέσα στο λαβύρινθο, η νοητική του δραστηριότητα μειωνόταν. Καθώς η διαδρομή γινόταν όλο και πιο αυτόματη, ο ποντικός άρχιζε να σκέφτεται όλο και λιγότερο. Ήταν λες και τις πρώτες φορές που ο ποντικός εξερευνούσε το λαβύρινθο ο εγκέφαλός του λειτουργούσε σε πλήρη ισχύ για να βγάλει νόημα από όλες τις νέες πληροφορίες. Όμως, αφού επί μερικές ημέρες διένυε ξανά και ξανά την ίδια διαδρομή, δε χρειαζόταν πια να γρατζουνίσει τους τοίχους ή να οσφρανθεί τον αέρα· έτσι, η εγκεφαλική δραστηριότητα που συνδεόταν με το γρατζούνισμα και την όσφρηση έπαψε. Δε χρειαζόταν να επιλέξει προς τα πού να στρίψει, οπότε η δραστηριότητα στα κέντρα λήψης αποφάσεων έπαψε επίσης. Το μόνο που είχε να κάνει ήταν να θυμηθεί τον πιο γρήγορο δρόμο προς τη σοκολάτα. Μέσα σε μια εβδομάδα, ακόμη και οι εγκεφαλικές δομές που συνδέονται με τη μνήμη δεν εμφάνιζαν πλέον δραστηριότητα. Ο ποντικός είχε εσωτερικεύσει τόσο πολύ το πώς έπρεπε να κινηθεί στο λαβύρινθο, ώστε δε χρειαζόταν να σκεφτεί σχεδόν καθόλου. Όμως αυτή η εσωτερίκευση –τρέχα ίσια, στρίψε αριστερά, φάε τη σοκολάτα- στηριζόταν στα βασικά γάγγλια, όπως έδειξαν τα ηλεκτρόδια. Αυτή η μικροσκοπική αρχαία νευρολογική δομή έδειχνε να αναλαμβάνει τον έλεγχο καθώς ο ποντικός έτρεχε όλο και πιο γρήγορα και ο εγκέφαλός του λειτουργούσε όλο και λιγότερο. Τα βασικά γάγγλια έπαιζαν κεντρικό ρόλο στην ανάμνηση προτύπων συμπεριφοράς και στην εφαρμογή τους. Με άλλα λόγια, τα βασικά γάγγλια αποθήκευαν συνήθειες μη και όταν ο υπόλοιπος εγκέφαλος αδρανούσε.
Για να δούμε αυτή την ικανότητα σε δράση, ας εξετάσουμε την παρακάτω γραφική παράσταση, που δείχνει τη δραστηριότητα μέσα στον εγκέφαλο ενός ποντικού όταν τοποθετείται στο λαβύρινθο για πρώτη φορά. Αρχικά, ο εγκέφαλος λειτουργεί εντατικά και συνεχώς.
Μετά από μία εβδομάδα, αφού η διαδρομή ήταν γνωστή και οι κινήσεις είχαν γίνει πια συνήθεια, ο εγκέφαλος του ποντικού δείχνει μικρότερη δραστηριότητα καθώς διασχίζει το λαβύρινθο:
Αυτή η διαδικασία –στην οποία ο εγκέφαλος μετατρέπει μια σειρά από πράξεις σε αυτόματη ρουτίνα- ονομάζεται «σύμπτυξη» ή «ομαδοποίηση» (chunking) και αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο του σχηματισμού συνηθειών. Υπάρχουν δεκάδες -αν όχι εκατοντάδες «συμπτύγματα» συμπεριφορών στα οποία βασιζόμαστε καθημερινά. Μερικά είναι απλά: βάζουμε αυτόματα οδοντόκρεμα στην οδοντόβουρτσά μας πριν τη βάλουμε στο στόμα μας. Μερικά, όπως το να ντυθούμε ή να μαγειρέψουμε, είναι λίγο πιο περίπλοκα.
Υπάρχουν και πάρα πολλά άλλα πολύπλοκα συμπτύγματα, ώστε είναι απορίας άξιο πώς καταφέρνει μια μικρή μάζα ιστών που δια μορφώθηκε από την εξέλιξη πριν από εκατομμύρια χρόνια να τα μετατρέπει σε συνήθειες. Ας πάρουμε μια δραστηριότητα όπως το να βγούμε με το αυτοκίνητο από το γκαράζ με την όπισθεν. Όταν μάθαμε για πρώτη φορά να οδηγούμε, η πράξη αυτή απαιτούσε μεγάλη αυτοσυγκέντρωση, και δικαιολογημένα: έπρεπε να ανοίξουμε το γκαράζ, να ξεκλειδώσουμε την πόρτα του αυτοκινήτου, να ρυθμίσουμε το κάθισμα, να βάλουμε το κλειδί στη μίζα, να το γυρίσουμε δεξιόστροφα, να ρυθμίσουμε τον εσωτερικό καθρέφτη, να ρυθμίσουμε και τους πλαϊνούς, να κοιτάξουμε μήπως υπάρχουν εμπόδια, να πατήσουμε ντεμπραγιάζ, να βάλουμε όπισθεν, να τραβήξουμε το χειρόφρενο, να σηκώσουμε βαθμιαία το πόδι από το ντεμπραγιάζ πατώντας ταυτόχρονα όσο χρειάζεται το γκάζι, να υπολογίσουμε νοερά την απόσταση ανάμεσα στο γκαράζ και το δρόμο ενώ ταυτόχρονα ελέγχουμε το τιμόνι και κοιτάζουμε μήπως έρχονται άλλα αυτοκίνητα, να μετατρέψουμε νοερά τις εικόνες στους καθρέφτες σε πραγματικές αποστάσεις ανάμεσα στον προφυλακτήρα, τους σκουπιδοτενεκέδες και τους φράχτες, και ταυτόχρονα, κατά πάσα πιθανότητα, να λέμε στον συνεπιβάτη μας να πάψει να παίζει με το ραδιόφωνο. Τώρα όμως τα κάνουμε όλα αυτά κάθε φορά που βγαίνουμε από το γκαράζ στο δρόμο χωρίς σχεδόν να το σκεφτόμαστε. Είναι μια ρουτίνα που έχει γίνει συνήθεια.
Εκατομμύρια άνθρωποι εκτελούν αυτό το πολύπλοκο μπαλέτο κάθε πρωί χωρίς να σκέφτονται, γιατί τη στιγμή που θα βγάλουμε τα κλειδιά του αυτοκινήτου από την τσέπη μας ενεργοποιούνται τα βασικά γάγγλια και αναγνωρίζουν τη συνήθεια που έχουμε αποθηκευμένη στον εγκέφαλό μας για την έξοδο του αυτοκινήτου από το γκαράζ στο δρόμο. Όταν αρχίσει να εκτελείται η ρουτίνα, η φαιά ουσία του εγκεφάλου είναι ελεύθερη είτε να παραμείνει ανενεργή είτε να κυνηγά άλλες σκέψεις. Γι’ αυτό, ενώ εκτελούμε αυτή τη ρουτίνα έχουμε ακόμη στη διάθεσή μας αρκετή νοητική «χωρητικότητα» για να συνειδητοποιήσουμε ότι ο γιος μας άφησε το καλάθι με το κολατσιό του στο σπίτι.
Οι συνήθειες, λένε οι επιστήμονες, εμφανίζονται επειδή ο εγκέφαλος αναζητεί συνεχώς τρόπους για να εξοικονομήσει προσπάθεια.
Ακολουθεί β’ μέρος
Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΣΥΝΗΘΕΙΑΣ
ΤΣΑΡΛΣ ΝΤΑΧΙΓΚ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Εικόνα: https://gr.pinterest.com/pin/AQPqkuCbUZ89IwFQb5Fhn9KF4BmzTrAmAF9yCsSpIE4ZUAbMJrTUNcU/
