08 Μάι Εκπαιδεύοντας τον Αλέξανδρο: Πώς ο Αριστοτέλης διαμόρφωσε τον θρυλικό βασιλιά (TOM COHEN) | Μέρος Α’
Ενώ η αριστεία είναι μια αριστοτέλεια αρχή, ο δάσκαλος πρέπει να έμαθε στον μαθητή του να διαβάζει και να σέβεται την άποψη που είχαν άλλοι συγγραφείς για τη δόξα, την αριστεία και την αρετή.
Ο Αλέξανδρος ο Γ΄ της Μακεδονίας οικοδόμησε μια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από την Ελλάδα μέχρι τα ινδικά σύνορα μέσα σε μία δεκαετία. Εκτός όμως από μεγάλος κατακτητής, ήταν ένας περίφημος διανοούμενος, με μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, την ιατρική και τις επιστήμες. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, αφού δάσκαλός του ήταν ο Αριστοτέλης, ο Έλληνας φιλόσοφος που οι ιδέες του θεωρούνται σήμερα το θεμέλιο της δυτικής φιλοσοφίας.
Πώς όμως αυτός ο γίγας της διανόησης κατέληξε να διδάξει έναν έφηβο πρίγκιπα και κατά πόσον ο κατακτητής ακολούθησε πιστά τα ιδεώδη του δασκάλου του; Οι περισσότερες γνώσεις μας για τον Μέγα Αλέξανδρο προέρχονται από δευτερογενείς και τριτογενείς πηγές, γραμμένες εκατοντάδες χρόνια μετά τον θάνατό του, οι οποίες τείνουν να δίνουν στη ζωή του μυθικές διαστάσεις.
Η σημαντικότερη πηγή είναι οι Βίοι Παράλληλοι που έγραψε ο Πλούταρχος τον 2ο αιώνα μ.Χ., σχεδόν 500 χρόνια μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα. Ο Πλούταρχος μας δίνει λίγες λεπτομέρειες για την τριετή περίοδο που ο νεαρός Αλέξανδρος πέρασε μελετώντας δίπλα στον Αριστοτέλη, από 13 έως 16 ετών. Όμως αυτά που ξέρουμε είναι τόσο δελεαστικά, παρά τη σύντομη διάρκεια της μαθητείας του, που μπορεί να άλλαξαν τον ρου της ιστορίας. Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε το 356 π.Χ. στη μακεδονική πρωτεύουσα Πέλλα. Ήταν γιος του βασιλιά Φίλιππου Β΄ και της Ολυμπιάδας, της τέταρτης συζύγου του, και μεγάλωσε όπως άρμοζε σε έναν βασιλιά, σπουδάζοντας δίπλα στον Αριστοτέλη και λαμβάνοντας στρατιωτική εκπαίδευση.
Όταν ο Φίλιππος τον προσέλαβε το 343 π.Χ., ο Αριστοτέλης ήταν γύρω στα 40. Είχε περάσει τα 20 προηγούμενα χρόνια της ζωής του μελετώντας με τον Πλάτωνα, έναν άλλο σπουδαίο φιλόσοφο, στην Ακαδημία του στην Αθήνα. Ωστόσο, γύρω στο 348 π.Χ. εγκατέλειψε τη σχολή μάλλον επειδή ο Πλάτωνας δεν τον διάλεξε ως διάδοχό του, διορίζοντας στη θέση τον ανιψιό του Σπεύσιππο. Ενώ ο Φίλιππος είχε κατά νου κι άλλους διαπρεπείς φιλοσόφους, τελικά κάλεσε τον Αριστοτέλη για να διδάξει τον επιφυλακτικό πρίγκιπα. Αυτό μπορεί να έγινε επειδή, όπως ο Αλέξανδρος και ο Φίλιππος, ο Αριστοτέλης ήταν Μακεδόνας και ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, είχε υπηρετήσει ως γιατρός στην αυλή του πατέρα του Φιλίππου, Αμύντα. Αν και θα ήταν μεγάλη τιμή να εκπαιδεύσει έναν μελλοντικό μονάρχη, ο Αριστοτέλης ποτέ δεν εξήγησε γιατί δέχτηκε τη δουλειά αυτή.
Στη διάρκεια της ζωής του ο φιλόσοφος έχαιρε μεγάλου σεβασμού κι έτσι θα είχε κι άλλες επιλογές μετά την Ακαδημία του Πλάτωνα. Ενδεχομένως ήδη να ονειρευόταν την ίδρυση δικής του ανταγωνιστικής σχολής στην Αθήνα – ήξερε άλλωστε ότι αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να κατορθώσει υπό βασιλική προστασία. Γνωρίζουμε ότι ένας από τους όρους του συμβολαίου του προέβλεπε ότι ο Φίλιππος θα ανοικοδομούσε την ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Στάγειρα, την οποία ο βασιλιάς είχε ισοπεδώσει αρκετά χρόνια νωρίτερα ως τιμωρία για μια εξέγερση εναντίον της κυριαρχίας του.
Η αίθουσα διδασκαλίας του Αριστοτέλη ήταν ένας μικρός ναός αφιερωμένος στις νύμφες στο χωριό Μίεζα, λίγο έξω από την Πέλλα. Ανάμεσα στα ερείπιά του διασώζονται μέχρι σήμερα τα πέτρινα καθίσματα όπου κάθονταν και οι σκιεροί χώροι περιπάτου στους οποίους ο Αριστοτέλης συνήθιζε να περιφέρεται. Εκτός από τον Αλέξανδρο, η σχολή του Αριστοτέλη είχε και αρκετά παιδιά άλλων αξιωματούχων. Πολλά από αυτά θα γίνονταν έμπιστοι στρατηγοί και σύντροφοι του Αλέξανδρου, όπως ο Ηφαιστίωνας, ο Πτολεμαίος, ο Κάσσανδρος και ο Κλείτος. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, τα μαθήματα επικεντρώνονταν στην ηθική, την πολιτική, τη φιλοσοφία και τη ρητορική.
Ο Αριστοτέλης μάλιστα μπορεί να έδινε διαλέξεις πάνω στα λεγόμενα «άγραφα δόγματα» του Πλάτωνα. Αν και έχουν χαθεί, ενδέχεται να περιλάμβαναν τις σκέψεις του Πλάτωνα περί μεταφυσικής, οι οποίες συνήθως επιφυλάσσονταν για τους μυημένους στην Ακαδημία του και όχι για το ευρύτερο κοινό. Ο Αριστοτέλης συνέγραψε και διδακτικά φυλλάδια για να εκπαιδεύσει τον Αλέξανδρο ώστε να γίνει καλός βασιλιάς. Μολονότι δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς περιείχαν, ο μεταγενέστερος βιογράφος Διογένης ο Λαέρτιος διατήρησε τους τίτλους τους, μεταξύ των οποίων οι Περί Βασιλείας, Περί Αποικιών, Αλεξάνδρου Συνέλευσις και Η Δόξα του Πλούτου. Εκείνη την εποχή η γενική εκπαίδευση των νέων στην αρχαία Ελλάδα περιλάμβανε μελέτη των ποιητών, των φιλοσόφων και των δραματουργών, από τον Όμηρο μέχρι τον Σοφοκλή. Όμως, το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη για τις επιστήμες ήταν τεράστιο και φρόντισε να μεταφέρει στον Αλέξανδρο όλες του τις γνώσεις γύρω από τη βιολογία, τη φυσική και την ιατρική.
Ο πρίγκιπας πρέπει να τις απορρόφησε κυριολεκτικά, αφού είναι γνωστό ότι αργότερα χορηγούσε μετά μανίας διατροφικές και ιατρικές συνταγές, καθώς και ασκήσεις σε άρρωστους φίλους του. Ο Αλέξανδρος έστελνε επίσης στον παλιό του δάσκαλο εξωτικά φυτά και ζώα για να μπορεί να τα μελετάει. Μετά τον θάνατό του στη Βαβυλώνα, στη διαθήκη του ο Αλέξανδρος άφηνε να εννοηθεί ότι η κατάκτηση του κόσμου είχε εν μέρει επιστημονικό χαρακτήρα και ότι είχε σχεδιάσει να διασχίσει τον Ινδικό Ωκεανό και να περιπλεύσει το Κέρας της Αφρικής για να διευρύνει το βασίλειό του και τις γνώσεις του. Όσο υπερβολικό κι αν ακούγεται αυτό (εξάλλου, κάτι παρόμοιο έλεγε και ο Ναπολέοντας), ο Αλέξανδρος ήταν πνευματικός κληρονόμος του Αριστοτέλη όσο και διάδοχος του μακεδονικού θρόνου. Αυτή η φιλοσοφική κληρονομιά είχε μεταδοθεί στον Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα, ο οποίος με τη σειρά του είχε δάσκαλο τον Σωκράτη – μια τριανδρία που περιλάμβανε μερικά από τα μεγαλύτερα μυαλά της αρχαίας Ελλάδας.
Ο Αλέξανδρος πήρε τον ρόλο του πολύ σοβαρά. Κατά την εκστρατεία του στην Περσία έμαθε ότι ο Αριστοτέλης είχε δημοσιεύσει μερικά από τα προαναφερθέντα άγραφα δόγματα του Πλάτωνα. Έγραψε τότε μια αυστηρή επιστολή για να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του, λέγοντας: «Προσωπικά θα επιθυμούσα να ξεχωρίζω για τις γνώσεις μου για τα πιο ωραία πράγματα παρά για τη δύναμη». Όσο ανεκδοτολογική κι αν είναι ίσως αυτή η αλληλογραφία, σίγουρα χαρακτηρίζει το χάρισμα του Αλεξάνδρου και την ιδεολογία του Αριστοτέλη.
Ο μελλοντικός βασιλιάς της Μακεδονίας πίστευε πως ήταν ξεχωριστός και ότι η φιλοσοφία ήταν ιερή και απαραβίαστη – η παιδεία του τον είχε βοηθήσει να κερδίσει τον βαθμό του. Ενδέχεται οι διδαχές του Αριστοτέλη να είχαν επηρεάσει την ενδοσκόπησή του, καθώς και την ικανότητά του στη μεγαλοσύνη. Όπως οι περισσότεροι βασιλικοί διάδοχοι, έτσι και ο Αλέξανδρος προετοιμαζόταν για την επιτυχία, σπανίως όμως ένας πρίγκιπας διδάσκεται πώς να αναπτύσσει τα χαρίσματά του. Μεγάλο μέρος της αριστοτέλειας φιλοσοφίας αφορά τη συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων – κάποιος που θέλει να είναι σπουδαίος πρέπει να ασκεί το πνεύμα του και να πασχίζει για την αριστεία.
Αυτή η αριστεία, ή αρετή, εκφράζει την αρχαιοελληνική πίστη σύμφωνα με την οποία οι μεγάλοι άνδρες αριστεύουν μέσω της αρετής, την νοημοσύνης, της ευγενικής καταγωγής και της φυσικής ομορφιάς. Επιπλέον, ο Αριστοτέλης έγραψε για την εντελέχεια, που αφορά το πώς μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει τις δυνάμεις του. Εξετάζει αιτίες και αποτελέσματα για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης των γεγονότων και των ανθρώπων. Ο Αριστοτέλης θα δίδαξε στον Αλέξανδρο πώς να αναλύει τη ζωή του για να αριστεύει και πώς να μελετά διάφορα αποτελέσματα και να επιλέγει το καλύτερο. Αυτό σημαίνει ότι θα είχε διδάξει τον πρίγκιπα πώς να εξωτερικεύει το δυναμικό του – και γι’ αυτό τον λόγο ο Αλέξανδρος επικρίνει τον δάσκαλό του επειδή μοιραζόταν τις γνώσεις του με άλλους, αφού ήξερε ότι, αν διάβαζαν κι άλλοι τις ιδέες του φιλοσόφου, θα είχαν πρόσβαση στις «μυστικές γνώσεις» που ήταν αναγκαίες για την κατάκτηση του κόσμου.
Tom Cohen
Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History (11/2019)
Πηγή: https://www.ethnos.gr/istoria/all-about-history/80923_ekpaideyontas-ton-alexandro-pos-o-aristotelis-diamorfose-ton
Εικόνα Α: https://gr.pinterest.com/pin/455989530993944025/
Εικόνα Β: http://old-eclass.uop.gr/courses/LITD258/
