02 Σεπ Διότι ήταν απελπιστικά όμοια η μοίρα του με τη δική μας (STEFAN ZWEIG)
1942
Με τον Μονταίνιο ο Στέφαν Τσβάιχ έκλεισε το 1942 το δοκιμιακό βιογραφικό του έργο λίγο πριν την αυτοκτονία του. Αισθάνθηκε δικαιωμένος από τη στάση και τη σκέψη του Μονταίνιου. Η πρώτη γραφή του δοκιμίου έχει τίτλο Ευχαριστία στον Μονταίνιο.
Χρειάστηκε επομένως να ζήσουμε μια κατάσταση και μια ιστορική συγκυρία παρόμοια με τη δική του, για να καταλάβουμε τη φιλοσοφία της ζωής του Μονταίνιου και την αναγκαιότητα του αγώνα του για το « soi-même», για το Εγώ το ίδιο· αγώνα που αποδείχθηκε τελικά ο πιο απαραίτητος αγώνας του πνευματικού μας κόσμου. Αναγκαστήκαμε να βιώσουμε πρώτα ένα από κείνα τα φριχτά πισωγυρίσματα του κόσμου – τη στιγμή μάλιστα που ήμασταν σίγουροι για τις κατακτήσεις της προόδου και του πολιτισμού· είδαμε τις ελπίδες, τις εμπειρίες, τις προσδοκίες και τους ενθουσιασμούς μας να γίνονται κουρέλια· και βρεθήκαμε υποχρεωμένοι να υπερασπιστούμε τελικά αυτό ακριβώς το γυμνό Εγώ μας, τη μοναδική και οριστικά χαμένη μας ταυτότητα. Σ’ αυτή τη φάση, λοιπόν, της αδελφοσύνης στον κατατρεγμό και στην απόγνωση, έγινε για μένα ο Μονταίνιος σύντροφος, βοηθός, παρηγορητής και φίλος. Διότι ήταν απελπιστικά όμοια η μοίρα του με τη δική μας. Στο ξεκίνημα της ζωής του μια μεγάλη ελπίδα σβήνει, μια ελπίδα σαν αυτήν που ζήσαμε κι εμείς στις αρχές του αιώνα: η ελπίδα ενός κόσμου ανθρώπινου. Στο διάστημα μιάς ανθρώπινης ζωής, η Αναγέννηση, με τους καλλιτέχνες της, τους ζωγράφους, τους ποιητές και τους σοφούς της, χάρισε στην ευτυχισμένη ανθρωπότητα μια καινούργια, ανέλπιστη, άνευ προηγουμένου τέλεια ομορφιά· και ξημέρωσε έναν αιώνα –τι λέω-, αιώνες ολόκληρους, στη διάρκεια των οποίων η δημιουργική δύναμη έδειχνε ν’ ανεβαίνει βήμα βήμα, να πλησιάζει κυ μα κύμα τον ίδιο τον Θεό. Διαμιάς ο κόσμος έγινε μεγάλος, γεμάτος, πλούσιος. Οι μορφωμένοι με τη λατινική και την ελληνική γλώσσα ξανάφερναν στους ανθρώπους τη σοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο Ουμανισμός, υπό την καθοδήγηση του Εράσμου, υποσχόταν μια κουλτούρα ενοποιημένη και κοσμοπολίτικη. Η Μεταρρύθμιση έμοιαζε ικανή να θε μελιώσει μια νέα ελευθερία της πίστης πλάι στους νέους ορίζοντες της γνώσης. Ο χώρος και τα σύνορα ανάμεσα στους λαούς καταλύθηκαν, αφού η ολοκαίνουργια εφεύρεση της τυπογραφίας έδινε σε κάθε λέξη, σε κάθε άποψη, σε κάθε σκέψη φτερά και τεράστιες δυνατότητες εξάπλωσης. Τα δώρα του καθενός λαού έμοιαζαν ξαφνικά κοινό κτήμα όλων. Κι έτσι το πνεύμα έδειξε ικανό να κάνει πραγματικότητα την ενότητα του κόσμου πάνω από τις ματωμένες έριδες των βασιλιάδων, των ηγεμόνων και των όπλων. Και θαύμα πάνω στο θαύμα: μαζί με τον πνευματικό μεγάλωνε και ο πραγματικός, ο «γεωγραφικός » χώρος, ο κόσμος αποκτούσε καινούργιους τόπους, την ύπαρξη των οποίων κανείς δεν υποψιαζόταν ως τότε. Πέρα από το κλειστό ως τότε εμπόδιο του ωκεανού, εμφανίστηκαν νέες ακτές, νέες χώρες· μια απέραντη ήπειρος εγγυήθηκε νέες πατρίδες για γενιές και γενιές. Ο σφυγμός του εμπορίου χτύπησε πιο γρήγορα, ο πλούτος πλημμύρισε τη γηραιά Ευρώπη. Η ευμάρεια εξασφάλισε την πολυτέλεια κι η πολυτέλεια με τη σειρά της άνοιξε το δρόμο για τολμηρά κτίσματα και πίνακες κι αγάλματα, για έναν κόσμο πιο ωραίο και πιο πνευματικό. Αλλά όπως συμβαίνει πάντα όταν τα όρια του χώρου μεγεθύνονται, η ψυχή απλώνει ανυπόμονη· τεντώνεται. Όπως και στο γύρισμα του δικού μας αιώνα ( που διεύρυνε ξανά με τρόπο μεγαλειώδη το χώρο του ανθρώπου χάρη στην κατάκτηση των αιθέρων από το αεροπλάνο, χάρη στο λόγο που αόρατος περνάει τα σύνορα των κρατών, τώρα που η Φυσική και η Χημεία, η τεχνολογία και η επιστήμη φωτίζουν ένα ένα τα μυστήρια της φύσης υπηρετώντας με τις δυνάμεις τους τη δύναμη του ανθρώπου), ανείπωτη ελπίδα φτέρωσε στην τόσες φορές απογοητευμένη ανθρωπότητα. Κι από χίλιες ψυχές ήρθε η απάντηση στη θριαμβική φωνή του Urlich von Hutten: «Τι έξοχο, τι απολαυστικό που είναι να ζεις!»
Όταν, ωστόσο, το κύμα ορθώνεται απότομο και ψηλό, πέφτοντας, γκρεμίζει ξανά τα νερά του σαν καταρράκτης. Κι όπως στην εποχή μας τα επιτεύγματα ακριβώς της προόδου, τα θαύματα της τεχνολογίας, η τελειοποίηση της οργάνωσης έγιναν οι πιο φριχτοί παράγοντες της καταστροφής, έτσι μεταμορφώθηκαν σε δηλητήρια και τα στοιχεία της Αναγέννησης και του Ουμανισμού, που έμοιαζαν να είναι φάρμακα θαυματουργά. Η Μεταρρύθμιση, που ονειρευόταν να προσφέρει στην Ευρώπη ένα νέο πνεύμα χριστιανοσύνης, προκάλεσε την πρωτοφανή βαρβαρότητα των θρησκευτικών πολέμων. Η τυπογραφία, αντί να βοηθήσει την εξάπλωση της μόρφωσης, φύσηξε τα πανιά του θεολογικού φανατισμού, του Furor Theologicus. Και αντί για τις ανθρωπιστικές αξίες του Ουμανισμού, κυριάρχησε η απόλυτη μισαλλοδοξία. Όλα τα κράτη της Γηραιάς ηπείρου τα αιματοκύλησαν εμφύλιοι σπαραγμοί, ενώ στον Νέο Κόσμο η κτηνωδία των Κονκισταδόρες ξεπέρασε κάθε όριο. Η εποχή του Ραφαήλ και του Μιχαήλ Άγγελου, του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του Ντύρερ και του Εράσμου, κύλησε ξανά στη θηριώδη αγριότητα του Αττίλα, του Τζένγκις Χαν, του Ταμερλάνου.
Αυτό το φριχτό πισωγύρισμα από το φως του Ουμανισμού στα σκοτάδια της βαρβαρότητας, αυτό το ξέσπασμα ομαδικής παράνοιας που από καιρού εις καιρόν κατατρέχει την ανθρωπότητα, παρόμοιο με αυτό που ζούμε ξανά σήμερα, ήταν, παρά την αλάθειτη πνευματική του εγρήγορση και τον συμπονετικό ψυχικό συγκλονισμό του, η πραγματική τραγωδία στη ζωή του Μονταίνιου.
STEFAN ZWEIG
ΜΟΝΤΑΙΝΙΟΣ
Εκδόσεις ΑΓΡΑ
