19 Σεπ Το διασημότερο αιλουροειδές στην ιστορία της Επιστήμης | Μέρος Γ’
Το μαγικό ραβδί της Συνείδησης
Επιστρέφουμε στη φυλακισμένη γάτα. Η κυματοσυνάρτηση που θα φιλοδοξούσε να περιγράφει το σύστημα «κελί, γάτα, αντικείμενα» θα όφειλε να περιέχει ίσα ποσοστά νεκρής και ζωντανής γάτας. Για την Κβαντομηχανική, και για όσο δεν παρεμβαίνει η Συνείδηση, η γάτα είναι μια νεκροζώντανη γάτα.
Εάν όμως κάποιος κοιτάξει από έναν άγνωστο μέχρι τότε φεγγίτη, τον οποίον υποτίθεται ότι ανακάλυψε, αυτομάτως όλα θα ανατραπούν. Η γάτα θα είναι ή ζωντανή ή ψόφια· ένα από τα δύο. Τη στιγμή ακριβώς που θα την αγγίξει το μαγικό ραβδί της συνείδησης, η φιλόδοξη κυματοσυνάρτηση θα καταρρεύσει.
Η όλη ιστορία φωτίζει το προβλημάτων κβαντικών μετρήσεων. Σε κάποια στιγμή το σύστημα υφίσταται αναγωγή, περνάει δηλαδή από τη συνύπαρξη των δύο καταστάσεων — όπως το γάτα ζωντανή και γάτα ψόφια — σε μία και μόνο κατάσταση.
Ο Βίγκνερ και ο Φον Νόιμαν, οπαδοί και οι δύο του Μπορ, επέμειναν στο ότι αρκεί η παρέμβαση της Συνείδησης για να προκληθεί κατάρρευση των Κυματοσυναρτήσεων. Ο ανθρώπινος νους και η Ύλη είναι δύο απολύτως ξεχωριστές οντότητες και η Κβαντομηχανική εφαρμόζεται μόνο στην Ύλη. Όταν η ανθρώπινη Συνείδηση εμπλακεί στο υπό μελέτη σύστημα, δεν μπορεί να εφαρμοστεί ο κοινός τρόπος της περιγραφής.
Τι σημαίνει αυτό; Ένας ειδικός ρόλος στην ανθρώπινη Συνείδηση στο «έργο του Σύμπαντος»; Μια προνομιακή θέση; Ο Μπορ και οι οπαδοί του την ενστερνίστηκαν και η άποψη κατεγράφη ως Ερμηνεία της Κοπεγχάγης. Ειδικά ο Νιλς Μπορ, ο οποίος θεωρούσε τη φυσική ως μια διαδρομή προς νέες φιλοσοφικές θεωρήσεις, ήξερε πολύ καλά ότι η ερμηνεία αυτή επιβάρυνε την επιστήμη με τη διάκριση «Συνείδηση – Υπόλοιπο Σύμπαν», αποδίδοντας στη Συνείδηση έναν ιδιαίτερο ρόλο.
Ο Σρέντινγκερ ισχυρίστηκε ότι το μαγικό ραβδί της Συνείδησης δεν θα μπορούσε να έχει καμία θέση στη φυσική. Ο Αϊνστάιν αντέδρασε ακόμα πιο έντονα. Την εποχή που έκανε την εμφάνισή της η γάτα, εκείνος ήταν 56 ετών και, εκτός από την ενδογενή τυχαιότητα που περιείχε η Κβαντομηχανική, τον εκνεύριζε και η ιδέα ότι η Πραγματικότητα δημιουργείται φαινομενικά για κάθε παρατηρητή αλλά και η άποψη για τον ειδικό ρόλο της ανθρώπινης Συνείδησης μέσα στο Σύμπαν. Πίστευε ότι η άποψη αυτή επανέφερε τον άνθρωπο πάνω στο βάθρο από το οποίο τον είχαν γκρεμίσει την πρώτη φορά ο Κοπέρνικος και τη
δεύτερη ο Δαρβίνος.
Ήταν, όμως, πολλοί περισσότεροι εκείνοι που συγκεντρώθηκαν στην απέναντι όχθη. Ένιωθαν μια κρυφή απόλαυση με το να δίνουν στην ανθρώπινη Συνείδηση έναν ιδιαίτερο ρόλο. Ο Χουίλερ ξεπέρασε τα όρια της Ερμηνείας της Κοπεγχάγης. Υποστήριξε ότι η ανθρώπινη Συνείδηση ουσιαστικά «δημιουργεί» την Πραγματικότητα με το να την παρατηρεί. Το Σύμπαν δημιουργήθηκε με το Μπιγκ Μπανγκ διότι, μερικά δισεκατομμύρια χρόνια αργότερα, θα υπήρχαν ο όντα με Συνείδηση τα οποία θα έβρισκαν τα ίχνη που οδηγούν εκεί.
Η ερωμένη του Γάλλου υπολοχαγού
Η Ερμηνεία λοιπόν της Κοπεγχάγης μάς λέει ότι τόσο η κατάσταση ζωντανή γάτα όσο και ή κατάσταση νεκρή γάτα είναι μη πραγματικές και ότι μόνο μία από αυτές αποκρυσταλλώνεται ως πραγματική, αμέσως μόλις κοιτάξουμε από τον φεγγίτη.
Σπρώχνοντας τα όρια της ιδέας για τον ρόλο της Συνείδησης μέχρι τα άκρα, ο Χουίλερ κατέληξε να βρεθεί έξω από τα «σύνορα της Κοπεγχάγης». Μια τολμηρότερη απόπειρα προσέγγισης έγινε από τον Χίου Έβερετ, μαθητή του Χουίλερ, ο οποίος αποδέχθηκε ότι και οι δύο καταστάσεις είναι πραγματικές. Γι’αυτόν υπάρχει μία ζωντανή γάτα, υπάρχει και μία νεκρή γάτα, βρίσκονται όμως σε δυο κόσμους διαφορετικούς. Αντιμέτωπο με την υποχρέωση να πάρει μια απόφαση, το Σύμπαν χωρίζεται αφεαυτού σε δυο όψεις. Στη μία, ο ραδιενεργός πυρήνας διασπάστηκε, ο απαριθμητής «έγραψε» και η γάτα είναι νεκρή. Στην άλλη δεν συνέβη καμία διάσπαση και η γάτα είναι ολοζώντανη. Μπορεί η ιδέα να φαίνεται εξωφρενική, αλλά πατάει γερά σε ασφαλείς μαθηματικές βάσεις, χρησιμοποιεί την αποδεκτή κβαντική θεωρία. Αυτό που την εμπόδισε να γίνει ευρύτερα αποδεκτή είναι το ότι υπονοεί την ύπαρξη πολλών κόσμων που υπάρχουν παράπλευρα προς τον δικό μας, αλλά για πάντα αποκομμένοι από αυτόν. Απορρίπτει την Ερμηνεία της Κοπεγχάγης ότι οι κυματοσυναρτήσεις καταρρέουν μόλις τις αγγίξει το ραβδί της Συνείδησης- και αντιπροτείνει την ιδέα των παράλληλων κόσμων, η οποία, από τους περισσότερους φυσικούς, θα θεωρηθεί από παράξενη έως ενοχλητική.
Πολλαπλές πραγματικότητες και παράλληλοι κόσμοι. Η ιδέα φέρνει στο μυαλό ιστορίες επιστημονικής φαντασίας σαν αυτές που γράφτηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες από ποικίλους συγγραφείς. Αλλά και στην ταινία Η ερωμένη του Γάλλου υπολοχαγού δύο παράλληλες πραγματικότητες συνυπάρχουν ταυτόχρονα και έχουν, σύμφωνα με το σενάριο, εντελώς διαφορετική εξέλιξη. Στη μία από αυτές η ερωτική σχέση της ηρωίδας οδηγείται σε αίσιο τέλος, ενώ στην άλλη δεν είναι διόλου ευτυχής η κατάληξη.
Η θεώρηση, βέβαια, του Έβερετ βασίζεται στην Κβαντομηχανική και στον σεβασμό των εξισώσεων της. Το «έργο του Σύμπαντος» είναι πολλά παραλλήλως παιζόμενα έργα, σε πολλούς παράλληλους κόσμους, χωρίς ωστόσο οι ήρωες του ενός να μπορούν να μετακινηθούν για να παίξουν σε κάποιο άλλο.
Τα δυο ερωτήματα
Συνομήλικη με τον Γούνα Άλεν, η χωρίς καθόλου προγόνους γάτα του Σρέντινγκερ εξακολουθεί να γίνεται αντικείμενο συζητήσεων, ενώ κάθε τόσο κάνει και μια καινούρια εμφάνιση στις σελίδες βιβλίων που αναφέρονται στη σύγχρονη φυσική. Η Ερμηνεία της Κοπεγχάγης είναι εκείνη η οποία έχει γίνει σήμερα αποδεκτή από τους περισσότερους ερευνητές που χρησιμοποιούν την κβαντική θεωρία, αλλά τα δύο θεμελιακά ερωτήματα παραμένουν ερωτήματα ανοιχτά προς το μέλλον.
Το πρώτο ερώτημα είναι: Η πραγματικότητα λειτουργεί ή δεν λειτουργεί βάσει της Αρχής της Αιτιότητας;
Ο Αϊνστάιν θα απαντήσει προβάλλοντας το όραμά του για μια Πραγματικότητα απολύτως αιτιοκρατούμενη και περιγράψιμη πλήρως. Σε κάποιο βάθος «των νερών της Πραγματικότητας» υπάρχει ένας, αόρατος προς το παρόν, «ωρολογιακός μηχανισμός» που κατευθύνει τη μοίρα της φυλακισμένης γάτας. Αυτό που θα συμβεί είναι προδιαγεγραμμένο από την αρχή διότι ο καλός Θεός δεν παίζει ζάρια.
Στην απέναντι όχθη η Κβαντομηχανική. Γι’ αυτήν, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εξέλιξης είναι η Απροσδιοριστία. Τα γεγονότα κυριαρχούνται από τις πιθανότητες. Ο ραδιενεργός πυρήνας ίσως μεταστοιχειωθεί εκπέμποντας ένα σωματίδιο, μπορεί όμως και να μη συμβεί κάτι τέτοιο. Σε μια χρονική στιγμή του μέλλοντος η γάτα ίσως να ζει, ίσως και να μη ζει. Η Απροσδιοριστία είναι εγγενές στοιχείο στην πορεία των πραγμάτων του Μικρόκοσμου. Εξελίξεις που θα ήταν αδύνατες για την κλασική φυσική, για την Κβαντομηχανική είναι απλώς απίθανες «Αϊνστάιν, σταμάτα να λες στον Θεό τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει!» είπε ο Νιλς Μπορ κάποτε.
Τέλος, η αρκετά πιο νεαρή επιστήμη του Χάους δημιούργησε μια ιδιαίτερα λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην Τύχη και στην Αναγκαιότητα, ανατρέποντας την ιδέα ότι κάθε αιτιοκρατικό μοντέλο οδηγεί αναγκαστικά σε συμπεριφορά κανονική και προβλέψιμη. Αν σήμερα παρουσιάζει αυξανόμενο ενδιαφέρον, είναι διότι αποδέχεται ότι ένα αιτιοκρατικό μοντέλο μπορεί vα είναι και χαοτικό.
Το δεύτερο ερώτημα είναι: Ποιος είναι τελικά ο ρόλος της ανθρώπινης Συνείδησης στην περιγραφή και στην κατανόηση της Πραγματικότητας;
Ο «δάσκαλος» Ιμμάνουελ Καντ θεωρεί την Αρχή της Αιτιότητας συστατικό στοιχείο κάθε ανθρώπινης Συνείδησης. Και, ενώ η κβαντική θεωρία, και ιδιαίτερα η Σχολή της Κοπεγχάγης, αποδίδει στη Συνείδηση τη δυνατότητα αγγίζοντας με το ραβδί κάθε κυματοσυνάρτηση να την κάνει να καταρρέει, ο Αϊνστάιν και ο Σρέντινγκερ της αρνούνται ένα τέτοιο προνόμιο και θεωρούν ότι αυτά δεν χωρούν μέσα στην Επιστήμη.
Γεγονός είναι, πάντως, ότι κατά τους τρεις πρώτους αιώνες της διαδρομής της —από την εποχή δηλαδή του Γαλιλαίου και του Ντεκάρτ μέχρι την εποχή του Μπορ και του Χάιζενμπεργκ — η επιστημονική Σκέψη είχε εκτοπίσει τη Συνείδηση από το κέντρο των πραγμάτων. Οι ερμηνείες των φυσικών για το είναι και για το γίγνεσθαι του Κόσμου γίνονταν με μηχανιστικούς και αντικειμενικούς όρους, ενώ η ανθρώπινη λειτουργία είχε ανατεθεί στους ψυχολόγους, στους βιολόγους και στους κοινωνιολόγους ερευνητές. Η Κβαντομηχανική διέκρινε την ανάγκη της παρουσίας της Συνείδησης μέσα στα διαδραματιζόμενα, αλλά το γεγονός αυτό συνέβαλε στο να ξαναεμφανιστεί στο προσκήνιο ένα πανάρχαιο ερωτηματικό «τι ακριβώς είναι η Συνείδηση;». Ας ελπίσουμε ότι στις δεκαετίες που έρχονται θα καρποφορήσει η εντυπωσιακή διεπιστημονική προσπάθεια που έχει ξεκινήσει για μια επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία της Συνείδησης. Και ίσως έτσι δημιουργηθεί ένα οικοδόμημα στο οποίο η Ψυχολογία, η Βιολογία, οι Γνωσιοθεωρητικές Επιστήμες και η Φυσική θα συγκατοικούν αρμονικά.
Μέρος Α’: http://www.lecturesbureau.gr/1/the-most-famous-feline-in-the-history-of-science-part-a-957a/
Μέρος Β’: http://www.lecturesbureau.gr/1/the-most-famous-feline-in-the-history-of-science-part-b-957b/
ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ ΜΙΑ ΒΟΛΤΑ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΣΣΕΤΑΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ
